افرادی که حداقل 20 سال متوالی و 25 سال متناوب در کارهای سخت و زیان‌آور (مخل سلامت) اشتغال داشته باشند و در هر مورد حق بیمه مدت مزبور را به سازمان پرداخته باشند، می‌توانند تقاضای مستمری بازنشستگی کنند. هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان‌آور 1/5 سال محاسبه خواهد شد. جزء یک بند ب تبصره 2 ماده 76 قانون تامین اجتماعی که حمایت قانونی فوق را پیش‌بینی کرده، در مسیر اجرا با چالش‌های مختلفی روبه‌رو بوده است، از جمله اینکه 2 بار در سال‌های 1390 و 1392 موضوع استفساریه قرار گرفت و دعاوی مختلفی به استناد به آن علیه سازمان تامین اجتماعی در دیوان عدالت اداری مطرح شد.
در استفساریه اول، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تفسیر حمایت فوق در پاسخ به این سؤال که «آیا مطابق جزء یک بند ب تبصره 2 ماده 76 قانون تامین اجتماعی اصلاحی مصوب1379/11/30سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان‌آور به هر میزان، قبل یا بعد از اشتغال در مشاغل عادی به ازای هر سال سابقه 1/5 سال محاسبه خواهد شد؟» تاکید کردند: «سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان‌آور به هر میزان، قبل یا بعد از اشتغال در مشاغل عادی به ازای هر سال سابقه 1/5سال محاسبه خواهد شد.»
موضوع استفساریه دوم این بود که «آیا مراد قانونگذار از عبارت «افرادی که حداقل 20 سال متوالی و 25 سال متناوب در کارهای سخت و زیان‌آور (مخل سلامت) اشتغال داشته باشند» در جزء یک بند ب تبصره 2 ماده 76 قانون تامین اجتماعی مصوب 1379/11/30 مجلس شورای اسلامی داشتن حداقل ۷۳۰۰ روز اشتغال در یک یا چند شغل زیان‌آور در یک یا چند کارگاه است؟» پاسخ مجلس به این سؤال بدین ترتیب است: «بلی، توالی اشتغال به قوت خود باقی است.» متن قانون و استفساریه‌های آن، یکی از حمایت‌های مهم قانونی برای کارگران در مشاغل سخت و زیان‌آور محسوب می‌شود.
مشمولان حمایت قانونی
شاغلان به مشاغل سخت و زیان‌آور مشمول حمایت قانونی هستند. کارهای سخت و زیان‌آور کارهایی است که در آنها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار غیراستاندارد بوده و بر اثر اشتغال بیمه‌شده تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی (جسمی و روانی) در وی ایجاد می‌شود که نتیجه آن بروز بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن است. این تعریف در آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور مصوب هیات وزیران در تاریخ 1380/12/22پیش‌بینی شده است.
در مصوبه مذکور، مشاغل سخت و زیان‌آور به 2 گروه تقسیم شده است.
- گروه اول مشاغلی هستند که صفت «سخت و زیان‌آوری» با ماهیت شغلی وابستگی داشته، اما می‌توان با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب از سوی کارفرما، سختی و زیان‌آوری آنها را حذف کرد.
- مشاغلی که ماهیتا سخت و زیان‌آور بوده و با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی از سوی کارفرما، صفت سخت و زیان‌آوری آنها کاهش یافته، ولی همچنان سخت و زیان‌آوری آنها حفظ می‌شود، در گروه دوم قرار دارند.
تعیین سخت و زیان‌آور بودن مشاغل و تشخیص اینکه این مشاغل در کدام یک از 2 گروه فوق قرار می‌گیرند، در هر کارگاه با بررسی سوابق، انجام بازدید و بررسی شرایط کار از سوی کارشناسان بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بازرسان وزارت کار و امور اجتماعی و با تایید آن از سوی کمیته استانی انجام می‌شود. تصمیمات این کمیته‌های استانی از اهمیت فراوانی برخوردار است و مستند پرونده‌هایی است که با خواسته «اصلاح حکم بازنشستگی عادی به سخت و زیان‌آور» در دیوان عدالت اداری مطرح می‌شود.
کمیته مذکور به تعیین و تطبیق مشاغل سخت و زیان‌آور و اعلام به مراجع مربوط می‌پردازد و وظیفه دارد توجه ویژه به بانوان شاغل مشمول مشاغل سخت و زیان‌آور به خصوص در دوران بارداری و شیردهی داشته باشد. بررسی مواردی که با اتخاذ تدابیر لازم حالت سخت و زیان‌آوری شغل یا مشاغل از بین رفته و در زمره مشاغل عادی درآمده‌اند و اعلام آن به مراجع مربوط، با هدف حذف مزایا و امتیازات که به کار سخت و زیان‌آور تعلق گرفته است و بررسی و ارائه پیشنهاد مشاغل جدید برای طرح در شورای عالی حفاظت فنی برای تعیین سخت و زیان‌آور بودن یا نبودن آن، از دیگر وظایف این کمیته‌های استانی است. لازم به ذکر است که عرف استفاده از عنوان «آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور» را به دلیل آسانی، جایگزین عبارت دشوار و طولانی اما رسمی «آیین‌نامه اجرایی بند 5 جزء ب ماده واحده قانون اصلاح تبصره 2 الحاقی ماده 76 قانون اصلاح مواد 72 و 77 و تبصره ماده 76 قانون تامین اجتماعی مصوب 1354 و الحاق دو تبصره به ماده 76 مصوب 1371مصوب 1380» کرده است.
وظایف کارفرما در مشاغل سخت و زیان‌آور
کارفرمایان کارهای سخت و زیان‌آور که تمامی یا بعضی از کارهای آنها سخت و زیان‌آور است، مکلف‌اند گواهی لازم را از وزارتخانه‌های کار و امور اجتماعی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مبنی بر رعایت ایمنی بهداشت و استاندارد بودن آنها طبق قانون کار اخذ کنند. اجازه فعالیت این قبیل کارگاه‌ها مشروط به ارائه گواهی مزبور است. علاوه بر این، کارفرمایان مکلف‌اند شاغلان در کارهای سخت و زیان‌آور را حداقل سالی یک‌بار برای آگاهی از روند سلامتی و تشخیص بهنگام بیماری و پیشگیری از فرسایش جسمی و روحی آنان، از سوی مراکز بهداشتی و درمانی مورد معاینه قرار دهند و نتیجه را در پرونده‌های مربوط ضبط و یک نسخه از آن را به سازمان تامین اجتماعی ارائه کنند.
تغییر شغل بیمه‌شده که در معرض فرسایش جسمی و روحی ناشی از اشتغال در کارهای سخت و زیان‌آور باشد، بر اساس مقررات پیش‌بینی‌شده در قانون کار صورت می گیرد. افراد شاغل در این کارگاه‌ها باید قابلیت و استعداد جسمانی متناسب با کارهای مرجوع داشته باشند. به همین دلیل، کارفرمایان مکلف‌اند قبل از به کار گماردن آنها، ترتیب معاینه پزشکی آنها را بدهند. در صورتی که پس از استخدام مشمولان قانونی، معلوم شود که نامبردگان در حین استخدام قابلیت و استعداد کار مرجوع را نداشته و کارفرما در معاینه پزشکی آنها تعلل کرده است و در نتیجه بیمه‌شده دچار حادثه شود یا بیماری‌اش شدت یابد، سازمان تامین خدمات درمانی و این سازمان مقررات این قانون را درباره بیمه‌شده اجرا و هزینه‌های مربوط را از کارفرما طبق ماده 50 این قانون مطالبه و وصول خواهند کرد.
در صورت تشخیص کمیته استانی مبنی بر قرار گرفتن کاری در زمره یکی از گروه‌های مشاغل سخت و زیان‌آور، کارفرما موظف است به حذف یا کاهش عوامل سختی و زیان‌آوری کار تا حد مجاز و تامین استاندارهای لازم مورد تایید مراجع ذی‌ربط در مهلت مقرر اقدام کند. در غیر این صورت، هر گونه عارضه، حادثه و غرامت‌های ناشی از بیماری، از کارافتادگی و غیره به عهده کارفرما خواهد بود.