هیات منصفه اصطلاح مناسب و رسایی است که حقوق ایران در برابر لفظ جوری (jury) یا به قول فرانسوی‌ها ژوری انتخاب کرده است که عبارت از گروهی از صنوف و اقشار مختلف جامعه که به عنوان نماینده افکار عمومی و انتظارات مردم از دستگاه قضایی در رسیدگی به برخی جرائم تحت شرایط خاص با دادرسان دادگاه‌های کیفری همکاری می‌کنند.
از منظر مفهومی، جرم ناشی از انتشار یا انعکاس در مطبوعات و رسانه‌های مرتب الانتشار واقع شود، جرم مطبوعاتی نامیده میشود.
اشاعه افکار و عقایدی که از سوی فعالان رسانه‌ا‌ی درقالب برخی انتقادها به وضعیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و … مطرح میشود می‌تواند بد یا خوب باشد.
بر این اساس جرم انگاری مسائل مربوط به سیاست و مطبوعات، در ادبیات حقوقی و نیز در فرآیند رسیدگی درکنار هم قرار می‌گیرند و هنگام رسیدگی به این نوع جرائم از طریق قانونگذار و مقام رسیدگی کننده امتیاز ویژه‌ای بدان اختصاص داده شده است.
بر اساس قانون اساسی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در اصل 168 رسیدگی به جرائم مطبوعاتی علنی است و با حضور هیأت منصفه در محاکم دادگستری صورت می‌گیرد. نحوه انتخاب، شرایط، اختیارات هیأت منصفه و تعریف جرم را، قانون براساس موازین اسلامی معین می‌کند.
فلسفه وجود و حضور هیأت منصفه در جرائم مطبوعاتی ناشی از این تفکر است که مرتکبین این نوع جرائم، به نوعی متولی انعکاس افکار عمومی هستند، لذا جامعه حقوقی برای جرم انگاری چنین فعل مجرمانه، ملاحظات جامعه را در نظر گرفته و از حیث تفاوت ماهیت جرم مطبوعاتی با جرائم عادی به لحاظ این که جرم عادی عاری از هرنوع انگیزه شرافتمندانه است جرم مطبوعاتی را واجد انگیزه شرافتمندانه دانسته و امتیاز حضور هیأت منصفه را در جلسات دادگاه الزامی نموده است.
سابقه وجود هیأت منصفه و ترکیب آن، سرآغاز انتخاب هیات منصفه در نظام حقوقی ایران به سال1310 برمی‌گردد که طی ماده یک قانون انتخاب هیأت منصفه در آن سال مقرر شده بوده: «رسیدگی به جرم‌های مطبوعاتی در دیوان جنایی و با حضور هیأت منصفه به عمل خواهد آمد»
بعد از آن و همزمان با تصویب قانون اساسی و اصل 168 تکلیف همگان را در خصوص رسیدگی به جرائم مطبوعاتی روشن کرده و موضوع حضور هیأت منصفه در دادگاه براساس قانون هیأت منصفه مصوب سال 1382 همانند اصل 168 قانون اساسی با تصویب قانون پانزده ماده‌ای در ماده یک بار دیگر اذعان شده است که «رسیدگی به جرائم مطبوعاتی علنی است و با حضور هیأت منصفه در دادگاه صالح صورت می‌گیرد»
همین امر در ماده واحده مصوب سال 1383بار دیگر تأیید و تکرار شده است سپس در سال 1384 قانونگذار با تصویب ماده واحده دیگری تحت عنوان قانون فعال نمودن هیأت منصفه مطبوعات نحوه انتخاب آن را این گونه بیان داشته است: «هر دو سال یک بار در مهرماه جهت تعیین اعضای هیأت منصفه در تهران، به دعوت رئیس قوه قضائیه یا نماینده وی و با حضور ایشان یا نماینده وی و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، رئیس شورای اسلامی شهر، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی و نماینده شورای سیاستگذاری ائمه جمعه سراسر کشور و در مرکز استان به دعوت نماینده رئیس قوه قضائیه و با حضور وی و مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس شورای شهر مرکز استان، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی و امام جمعه مرکز استان یا نماینده وی تشکیل میشود.
اعضای هیات منصفه از بین چه افرادی تشکیل میشود؟
اعضاء هیات منصفه از بین اصناف و گروههای مختلف اجتماعی نظیر روحانیون، اساتید دانشگاه، دانشجویان، پزشکان؛ مهندسان، کارگران، کشاورزان، نویسندگان، روزنامه نگاران، معلمان، وکلای دادگستری، کارمندان؛ هنرمندان؛ پیشه وران و تجار برای مدت چهار سال انتخاب می گردند.
انتخاب اعضاء اصلی و علی البدل هیات منصفه هر استان از بین اقشار و صنوف مختلف از طریق اعلام عمومی و جمع آوری تقاضاهای داوطلبان عضویت در هیات منطفه به قید قرعه و به صورت علنی خواهد بود.
هیات منصفه هر استان در اولین جلسه خود یکی از اعضاء را برای مدت دو سال به عنوان دبیر هیات منصفه انتخاب خواهد کرد.
دبیر، مسوولیت اداره دبیرخانه را به عهده دارد. حداقل یک ماه قبل از اتمام دوره مسئولیت دبیر، دبیر جدید به وسیله هیات منصفه استان انتخاب خواهد شد.
امور اجرایی این ماده در هر استان زیر نظر رئیس قوه قضائیه یا فردی که ایشان تعیین می کند و با حضور رئیس شورای اسلامی استان و دو نفر از نمایندگان آن استان به انتخاب مجلس به عنوان ناظر انجام می شود. قرعه کشی با حضور حداقل دو نفر از ناظرین معتبر است.
در نهایت قانونگذار در سال1387 با تصویب یک ماده واحده دیگر در قالب تعیین تکلیف هیأت منصفه مطبوعات، قانون هیأت منصفه سال 1382را لغو و در این مورد مواد مربوط به هیأت منصفه مطبوعات را از قانون مطبوعات مصوب 1379 لازم الاجرا دانسته و در ماده17 قانون مذکور (ماده 36 الحاقی) ضمن مراجعت به تصمیم قبلی خود انتخاب هیأت منصفه در تهران را مشروط به دعوت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با حضور رئیس دادگستری کل استان تهران و ترکیب پیش گفته و در سایر استان‌ها به دعوت مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان و باحضور وی و رئیس کل دادگستری استان و ترکیب پیش گفته مربوط به استان کرده است.
اعضای هیات منصفه چه شرایطی باید داشته باشند؟
- تابعیت جمهوری اسلامی ایران
- مسلمان بودن
- التزام عملی به قانون اساسی
- حداقل سی سال سن
- عدم محرومیت از فعالیتهای اجتماعی
- داشتن حداقل مدرک دیپلم یا معادل آن در علوم حوزوی
وظایف اعضای هیأت منصفه چیست؟
با ملاحظه متون قانونی مربوط به جرائم مطبوعاتی تنها موردی که به وظایف هیأت مزبور اشاره داشته است ماده 13 قانون هیأت منصفه مصوب سال 1382 بوده است.
بدین صورت که پس از اعلام ختم رسیدگی بلافاصله اعضاء هیات منصفه به شور پرداخته و نظرکتبی خودرا در دو مورد زیر به دادگاه اعلام می دارند:
- متهم بزهکار است یا خیر؟
- در صورت بزهکاری، آیا مستحق تخفیف است یا خیر؟