چک مسافرتی چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن پرداخت میشود.
این ماده در خصوص سایر چکهای مذکور و یا چکهایی که در این قانون نامی از آنها برده نشده، ولی در عرف بانکداری معمول است، مقرراتی را بیان نکرده و این امر بررسی حقوقی این گونه چکها را با مشکل مواجه کرده است، لذا تلاش ما این بوده که با استفاده از دیدگاههای حقوقی و اقتصادی و با تکیه بر عرف بانکداری و همچنین رویه قضایی، نکاتی در خصوص این نوع چک بیان کنیم.
قبل از اینکه به بررسی تعریف و ماهیت حقوقی این نوع چک بپردازیم، ذکر دو نکته ضروری است:
اول اینکه چک مذکور منطبق با چک معمولی نیست، زیرا چک معمولی چکی است که صادرکننده آن مشتری بانک است که مبلغ آن نیز از قبل تعیین نشده و در اختیار صادرکننده چک قرار دارد. پس مشتری، چک را به عهده بانک(شعبه) صادر میکند و صادرکننده و بانک(محال علیه) دو شخصیت متفاوت هستند، با اینکه ممکن است صادرکننده خودش دارنده چک هم باشد.
این همان تعریفی است که در قانون تجارت ایران و سایر قوانین کشورها از جمله انگلیس و فرانسه به آن تصریح شده است، ولی در خصوص چک مسافرتی که صادرکننده آن بانک است، پرداخت آن بر عهده شعبه های همان بانک است. یعنی صادرکننده و محال علیه یکی است، چون شعب بانک که پرداخت کننده چکهای مذکور هستند، شخصیت حقوقی مستقلی ندارند، لذا بانک که چنین چکی را صادر میکند طبق مقررات چک معمولی باید آن را برای شخص دیگری صادر کند، در حالی که برای شعبه های خود صادر میکند و صادرکننده و پرداخت کننده(محال علیه) نمیتوانند یکی باشند و اگر چنین سندی صادر شود در حکم سفته است و دیگر چک تلقی نمیشود.
با این وجود قانونگذار وضعیت آن را مشخص کرده است. علاوه بر این بعضیها این مشکل را چنین توجیه کرده اند که چون بانک دارای شعب مختلف است و هر یک از شعب حساب و کتاب مستقل دارند، اگر چه شخصیت مستقل ندارند. این موضوع در حکم این است که شعبهای بر روی شعبه دیگر(محال علیه) چک صادر میکند.
در قانون چک سال 1372 چهار نوع چک نامبرده شده است
- چک عادی
چکی است که دارنده حساب جاری چک را بر عهده حساب خود صادر میکند. گیرنده وجه چک ممکن است که خود صادر کننده یا حامل چک بوده و یا اینکه چک در وجه شخص معین و یا به حواله کرد آن شخص صادر شده باشد دارنده چک عادی تضمین و پشتوانه ای جز اعتبار شخص صادر کننده ندارد. - چک تائید شده
چکی است که از طرف صاحب حساب جاری در بانک بعهده بانک صادر میگردد و بانک تائید می کند که در حساب جاری صادر کننده به میزان مندرج در چک محل بصورت وجه نقد یا اعتبار قابل استفاده یا رکس وجو دارد. بانک بعد از تایید مطلب مذکور وجه را در حساب صادر کننده مسدود میکند و سپس آنرا فقط به آورنده چک تایید شده می پردازد این چک اعتبار بیشتری نسبت به عادی دارد. این نوع چک در فرانسه و آمریکا رواج دارد در این کشورها چک بصورت کارت چک یا کارت تضمین چک وجود دارد. - چک تضمین شده
چکی است که بنا به تقاضای مشتری توسط بانک صادر می شود و پرداخت آن از طرف بانک تعهد و تضمین می شود بانکها بنا به تقاضای مشتریانی که حتی دارای حساب جاری هم نباشند مبادرت به صدور چک تضمینی می نمایند این چک به عنوان چک رمزدار معروف است. - چک مسافرتی
چکی است که از طرف بانک صادر میشود و وجه آنرا در هریک از شعب بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن قابل پرداخت است .تمامی بانکها امکان صدور چک تضمینی و مسافرتی را دارند.
نکات ضروری در خصوص چک پول
- وجه ایران چک می بایست عندالمطالبه از سوی تمامی بانکهای سراسر کشور پرداخت گردد.
- دارنده ایران چک مجاز به صدور عدم پرداخت و یا مسدود کردن وجه آن نمیباشد.
- ارائه کننده(آورنده ) ایران چک از نظر بانک، صاحب آن محسوب می گردد و شعبه پس از احراز هویت ارائه کننده و تأیید و رعایت ضوابط مربوط، مبلغ ایران چک را به وی پرداخت یا به حساب وی یا شخص ثالث مورد نظر او(حقیقی و حقوقی) واریز خواهد نمود.
- ایران چک دارای شماره سریال 14 رقمی است که به ترتیب از سمت چپ به راست شامل 2 رقم کد بانک یک رقم کد مبلغ چک( پانصد ریالی با کد 1 و یک میلیون ریالی با کد 2)، 3 رقم کد سری چاپ چک، شش رقم شماره سریال چک و دو رقم آخر عدد کنترلی می باشد.
دسته بندی های دیگر چک
بر طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت: « چک نوشته ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد بانک دارد کلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید.» بنابر این تعریف، چک سند انتقال وجه است و در هر چک، حداقل سه نفر وجود دارند؛ کسی که چک صادر می کند، کسی که چک عهده او صادر می شود. یعنی در نزد او مقداری وجه موجود است « بانک » و بالاخره کسی که وجه چک را دریافت می نماید.
چک بسته
همان چک عادی است که دارنده یا صادر کننده دو خط مورب روی آن میکشد که به معنی آن است که فقط توسط بانک طرف حساب به بانک دیگری که دارنده در آن حساب دارد پرداخت میگردد. این چک در کنواسیون ژنو در مواد 37 و 38 تعریف شده است که دو نوع عام و خاص دارد.
چک بسته عام
در صورتی است که هیچگونه مطلبی میان دو خط وجود نداشته باشد.
چک بسته خاص
در صورتی است که نام بانکدار مشخص بین دو خط موصوف قید شده باشد این قبیل چک از لحاظ جلوگیری از سرقت جعل سوء استفاده مفید است.
چک بانکی
چکی است که از طرف بانک بر روی خود بانک صادر شده و پرداخت آن توسط بانک مزبور تضمین شده باشد چنین چکی مانند اسکناس است و جعل آن نیز مستوجب قواعد جرم جعل اسناد رسمی تلقی میگردد و در اکثر قوانین جزایی و حقوق کیفری ایران این چک در حکم اسکناس آورده شده است.
چک پستی
در اغلب کشورها به توسط ادارات پست چکی صادر میشود و در اختیار مشتریان قرار داده میشود که شخصا بتوانند در کلیه شعب پست خانه داخلی برای دریافت و پرداخت از ان استفاده نمایند چک مزبور ممکن است در وجه حامل یا به حواله کرد باشد.
چک صندوقی
این نوع چک که معمولا بانکها در پرداختهای نقدی خود از ان استفاده می نمایند چکی است که بانک بر روی خود کشیده است و به رسید صندوق دار یا یکی از مقامات بانک امضاء میشود و در همان بانک کارسازی می سود.
حواله های بانکی
معمولا بانکها مقادیری از پول خود را به صورت اعتبار نزد بانک دیگری نگهداری میکنند حال بانک در موارد نیاز چکی تنظیم و بر روی بانک دیگر که نزد او اعتبار دارد صادر می نماید.
چک وعده دار
چکی است که مثلا در اول فروردین 1384 صادر لیکن تاریخ پرداخت ان اول اردیبهشت 84 می باشد. چنین چکی در واقع یک حواله یک ماهه است. بدیهی است که دارنده میتواند از قبول آن خودداری نماید چون به مبلغ چک در روز تاریخ صدور نیاز دارد.
چک نقل به حساب یا چک تهاتر شده یا چک رسیده
معمولا صادر کننده چک بر روی ان کلمه پرداخت در حساب را می نویسد تا چک فقط از طریق نقل به حساب پرداخت گردد آنچه مسلم است رواج چنین چکی باعث صرفه جویی در استفاده از اسکناس میشود و دراین امر در حساب صادر کننده پول بلوکه میشود این نوع چک از نظر امنیت بسیار عالی است.
چک مشروط
چکی است که در آن هر قید و شرطی ذکر شده باشد و بانکها مکلفند بدون توجه به شرط آن را پرداخت نمایند.
چک تضمینی
عبارت است از چکی که صادر کننده در متن ان قید نماید بابت تضمین معامله پرداخت یا ضمانت شخص بخصوص صادر شده است.
چک سفید امضاء
چکی است که صادر کننده ان فقط امضاء مجاز خود را که نزد بانک شناخته شده است در ذیل چک منقوش و از قید هر امر دیگری خودداری و دارنده اختیار دارد هر مبلغ یا تاریخی را و هر نوع دریافت کننده ای( بنام حامل ) را در ان شخصا مرقوم نماید. با توجه به مراتب فوق به مدت 10 سال طبق تصمیم قانونگذار از سال 72 تا 82 برخی از چکها از دید قانونگذار ممنوع و صادر کننده ان بدلیل عدم رعایت ممنوعیت قانونی به مجازات مربوطه محکوم میگردیدند و اما در حال حاضر پاره ای از انواع چک از جهت سهولت در پرداخت با امنیت اجتماعی بانکی توسط دولتها رواج بیشتری دارند.
