آیا مادر می تواند به دلیل اعتیاد پدر، حضانت فرزند خود را بر عهده بگیرد؟

از مهمترین آثار جدایی میان زوجینی که صاحب فرزند یا فرزندان هستند، بحث حضانت آنان است. اینکه حالا با تمام شدن درگیری‌ها و صدور حکم طلاق و پرداخت مهریه و نفقه و همه این مسائل، تکلیف فرزندان ازدواجی که دیگر وجود ندارد، چه خواهد شد؟

برای پاسخ به این سوال که سرنوشت فرزندان طلاق چه خواهد شد باید گفت مطابق ماده 1169 حضانت و نگهداری از طفل تا سن هفت سالگی به عهده مادر خواهد بود و پس از آن  پدر حضانت فرزندان را تا سن بلوغشان عهده دار می‌شود. یعنی برای فرزند دختر از 7 تا 9 سالگی و برای فرزند پسر از 7 تا 15 سالگی همه مسئولیت‌ها اعم از تامین خوراک و پوشاک و مسکن و تحصیلات به عهده پدر خواهد بود. بعد از رسیدن کودکان به سن بلوغ تصمیم با آنان است که بین پدر و مادر خود یکی را برای زندگی کردن برگزینند.

در صورتی که حضانت کودک با پدرش باشد، تحت چه شرایطی مادر می‌تواند فرزند خود را باز پس بگیرد؟

ماده 1173 قانون مدنی چنین شرح می‌دهد که ‌هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در‌ معرض خطر باشد، محکمه می‌تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل‌ مقتضی بداند، اتخاذ کند.

موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:

1. اعتیاد زیان‌آور به الکل، مواد مخدر و قمار
2. اشتهار به فساد اخلاق و فحشاء
3. ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکی قانونی
4. سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشاء، تکدی‌گری و قاچاق
5. تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف

پس طبق این ماده حضانت در صورت احراز هر یک از این شرایط از سوی پدر یا مادر قابل سلب شدن و باز پس‌گیری است زیرا در صورتی که بیم عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین برود، ماندن کودک در کنار او از لحاظ اخلاقی و جسمی به ضررش خواهد بود و آسیب‌های فراوانی را در تربیت او خواهد گذاشت. در این ماده چندین شرط تمثیلی برای سلب حضانت ذکر شده است که یکی از آنان اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار است.

پس مطابق این بند، اگر پدر اعتیاد زیان آور به هر یک از مواد مخدر، مشروبات الکلی و یا قمار داشته باشد که در شرایطی ممکن است منجر به جرایم کیفری شود، مادر می‌تواند تقاضای سلب حضانت کند و فرزندانش را پیش خود برگرداند. اما چرا زیان‌آور؟ دلیل ذکر این قید چیست؟ مگر غیر از این است که اعتیاد صدمات فراوانی بر حیثیت و مصلحت خانواده و فرزندان می‌زند و جدای از اینکه برای خود فرد مضر است، خسارات مالی و معنوی فراوانی را به خانواده تحمیل می‌کند؟

دیدگاه قانونگذار

واقعیت این است که از دید قانون‌گذار، اعتیاد می‌تواند به دو دسته زیان‌آور و غیر مضر تقسیم گردد. یعنی اعتیادهایی هم وجود دارد که اگر پدر خانواده به آن دچار باشد، همچنان می‌تواند حضانت فرزند را بر عهده بگیرد و اساسا صلاحیتش احراز شده باقی بماند. البته که بر این مسئله انتقادات زیادی وارد شده و به عنوان مثال ما نباید یک فرد سیگاری را معتاد به دخانیات تلقی کنیم. باور حقوقدانان این است که اعتیاد نوعا و اساسا مضر است اما آنچه امروزه در قانون ما وجود دارد و قضات هم بدان عمل می‌کنند این است که در صورت مثبت شدن تست اعتیاد پدر، تشخیص این امر که اعتیاد وی برای تربیت فرزندش مضر است یا نیست، در هر پرونده با قاضی است.

حالا با تمام این تفاسیر اگر مادری بخواهد از پدر فرزندش به دلیل اعتیاد سلب حضانت کند، اولین قدم برای او آن است که به دادگاه خانواده صالح مراجعه کرده و دادخواستی به عنوان سلب حضانت به دلیل اعتیاد علیه پدر تقدیم کند. البته که می‌توان این دعوا را ضمن دعوای اصلی طلاق هم مطرح کرد. قاضی در ابتدا باید بررسی کند که آیا ادعای مادر صحت دارد و فرد اساسا معتاد هست یا خیر و اگر مشخص شد که معتاد است، قدم بعدی آن است که احراز شود اعتیاد او برای حضانت و مراقبت از کودک مضر است یا پدر حتی با اعتیادی که دارد هم بهترین گزینه برای نگهداری از فرزندش می‌باشد.

در نظر داشته باشید که اگر مادر بتواند حضانت فرزندش را باز پس گیرد، باز هم حق ملاقات طفل برای پدر محفوظ می‌ماند و کسی نمی‌تواند پدری را حتی معتاد از دیدن فرزندش محروم سازد. البته حتما بهتر است که برای تنظیم این دیدارها با متخصص مشاوره حقوقی شود.

در طول اقامه دعوا و جلسه دادرسی تا صدور رای، اگر قاضی تشخیص دهد که ماندن طفل برای همین مدت هم در کنار پدر معتادش خطرناک است به درخواست خواهان و یا تشخیص خود، دستور موقتی صادر می‌کند مبنی بر اینکه کودک تا پایان جلسه دادرسی و صدور حکم پیش فرد صالح و مطمئن و محیط امنی سکونت گزیند.

نکته بعدی این است که این مسئله به صورت عکس هم صدق می‌کند، یعنی اگر حضانت طفلی با مادر است و مادر اعتیاد زیان‌آور دارد در صورت احراز دادگاه بچه به پدر تحویل داده می‌شود.

در موارد قلیلی ممکن است قاضی به فرد معتاد مهلتی برای گذراندن در کمپ و بهبودی بدهد تا بعدا دوباره بتواند حضانت فرزندش را بر عهده بگیرد.

اگر حضانت فرزند از پدرش به یکی از دلایل مذکور در ماده مانند اعتیاد زیان‌آور سلب شود، مادر هم نباشد یا باشد و نخواهد فرزندش را به سرپرستی بگیرد و در میان اقوام و نزدیکان هم هیچ فردی یافت نشود، کودک به بهزیستی منتقل می‌گردد. البته اعتیاد پدر در چنین کیس‌هایی باید خیلی خطرناک باشد که بچه را از خانواده‌ای هرچند ناقص جدا کنند و تحویل بهزیستی دهند.

تفاوت ولایت با حضانت

به عنوان نکته پایانی لازم است خاطر نشان کنیم که بحث حضانت با ولایت تفاوت دارد. حضانت می‌تواند به تشخیص دادگاه بر عهده یکی از والدین باشد و از دیگری سلب شود یا خود افراد این حضانت را نپذیرند اما ولایت تحت هر شرایطی با پدر و جد پدری است و قابل سلب شدن نیست. حضانت بیشتر به معنی زیر یک سقف زندگی کردن، تربیت کردن و مراقبت کردن است. اینکه فرزند را به مدرسه بفرستید و مراقب باشید تا مریض نشود و خوب بزرگ شود و خوب زندگی کند. اما ولایت ناظر به تامین مالی هزینه‌های کودک و همچنین دادن یک سری حق و حقوق به پدر و در نبود او جد پدری است. مانند آنکه اذن در ازدواج یا خروج از کشور برای فرزند دختر همیشه با پدر است. پس حتی اگر پدری شایستگی و صلاحیت را نداشته باشد یا حتی نخواهد ولایت فرزندش را بپذیرد، به هیچ حکمی نمی‌توان ولایت را از او گرفت و مثلا به مادر داد.