اصلاح مجرمان ، بدون زندان!
با مجازات‌های جایگزین حبس آشنا شویم
یکی از مجازات‌هایی که قدمت زیادی در قوانین کشورهای مختلف دارد، مجازات حبس است. موافقان این مجازات می‌گویند که در بند کشیدن و جداسازی فرد مجرم از جامعه، باعث اصلاح مجرمان میشود و کمک می‌کند تا او دوباره به جامعه برگردد. اما در طول تاریخ، بسیاری از جرم‌شناسان اجرای مجازات حبس را نه تنها برخلاف سیاست اصلاح مجرمان به خصوص در جرایم خرد دانسته‌اند، بلکه حتی آن را در مغایرت جدی با اصل شخصی‌سازی مجازات‌ها نیز قلمداد کرده‌اند.
در کشور ما نیز انتقاد از تبدیل زندان‌ها به «مدرسه تبهکاران»، انباشت زیاد زندانیان در زندان‌ها و افزایش جمعیت کیفری باعث شد تا در نهایت، موضوع مجازات‌های جایگزین حبس در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گیرد. رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار مسئولان قوه قضاییه در تیرماه 1391 بر این نکته تاکید فرمودند که
«مجموعاً زندان یک پدیده نامطلوب است؛
مشکلات زندان، تبعات زندان، تبعاتی که برای خود زندانی پیش می‌آید، تبعاتی که برای خانواده‌ها پیش می‌آید، تبعاتی که برای محیط کار پیش می‌آید. بنابراین سیاست قوه قضاییه را این قرار بدهید و دنبال کنید؛ فکر کنید، راه پیدا کنید، علاج‌جویانه؛ اینکه هرچه ممکن است، مجازات زندان کاهش پیدا کند و تبدیل بشود به مجازات‌های دیگر، تا تبعات زندان دامن‌گیر جامعه نشود.»
مجموع این دغدغه‌ها موجب شد تا در قانون جدید مجازات اسلامی که در سال 92 به تصویب و تأیید رسید، موضوع مجازات‌های جایگزین حبس در قانون پیش‌بینی شود. مطابق ماده 64 این قانون «مجازات‌های جایگزین حبس عبارت از دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی است که در صورت گذشت شاکی و وجود جهات تخفیف با ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضعیت بزه‌دیده و سایر اوضاع و احوال، تعیین و اجرا میشود.» اما چه مجازات‌هایی جایگزین حبس میشود؟
موارد صدور مجازات جایگزین حبس
بر اساس قانون مجازات اسلامی، در برخی مجازات‌ها صدور مجازات جایگزین حبس الزامی، اما در برخی موارد ممنوع است، به این شرح:
- در مورد جرایم عمدی که مجازات آنها حداکثر 3 ماه است، تعیین مجازات جایگزین الزامی است.
- در مورد جرایم عمدی که مجازات آنها 91 روز تا 6 ماه است، مرتکب به مجازات جایگزین حبس محکوم میشود، مگر در مواردی که یا متهم بیش از یک فقره سابقه محکومیت کیفری به حبس قطعی تا 6 ماه یا جزای نقدی بیش از 10 میلیون ریال یا شلاق تعزیری داشته باشد یا متهم یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس یا حد یا قصاص یا دیه بیش از یک‌پنجم داشته باشد.
- در جرایم عمدی با مجازات بیش از 6 ماه تا یک سال، دادگاه اختیار دارد در صورت وجود نداشتن شرایطی که قبلاً گفتیم، یعنی همان مواردی که مانع از تعیین مجازات جایگزین است، مجازات جایگزین تعیین کند.
- در جرایم غیرعمدی، به طور کلی تعیین مجازات جایگزین الزامی است، اما در مورد مجازات‌های بیش از 2 سال حبس در جرایم غیرعمدی هم تعیین مجازات جایگزین، اختیاری محسوب میشود.
- در مورد جرایم تعزیری که در قانون، مجازات خاصی برای آنها تعیین نشده، تعیین مجازات جایگزین، الزامی است.
تعدد جرم و مجازات جایگزین
اصلاح مجرمان چگونه؟ اما اگر متهم مرتکب تعدد جرم شده باشد، در جرایمی که حداقل مجازات یکی از آنها، از 6 ماه بیشتر باشد، نمی‌توان مجازات جایگزین تعیین کرد. همچنین اگر مجازات اصلی عملی و جرمی با اِعمال تخفیف بیش از یک ماه باقی بماند، تعیین مجازات جایگزین ممنوع است. به عبارت دیگر، وقتی مجازات اصلی با اِعمال تخفیف به میزان‌های مورد بحث برسد، تعیین مجازات جایگزین ممنوع است و در نهایت، در مورد احکام قطعی که پیش از لازم‌الاجرا شدن قانون مجازات اسلامی جدید (مصوب 1392) قطعی شده است، نمی‌توان مجازات جایگزین را به جای آنها مقرر کرد.
مجازات‌های جایگزین شامل چه مواردی است؟
بر اساس ماده 79 قانون مجازات اسلامی «تعیین انواع خدمات عمومی و دستگاه‌ها و مؤسسات دولتی و عمومی پذیرنده محکومان و نحوه همکاری آنان با قاضی اجرای احکام و محکوم، به موجب آیین نامه ای است که به وسیله وزارتخانه های کشور و دادگستری تهیه میشود و با تأیید رئیس قوه قضاییه به تصویب هیأت وزیران میرسد.» این آیین‌نامه در 12 شهریور 93 به تصویب هیأت وزیران رسید و از آن تاریخ قابلیت اجرایی پیدا کرد.
بر اساس ماده 2 این آیین‌نامه، خدمات عمومی رایگان و اصلاح مجرمان شامل این موارد زیر است:
- امور آموزشی شامل سوادآموزی، آموزش‌های علمی، فرهنگی، دینی، هنری، ورزشی، فنی و حرفه‌ای و آموزش سبک زندگی و مهارت‌های اساسی آن.
- امور بهداشتی و درمانی شامل اقدامات تشخیصی- درمانی، توان‌بخشی، مامایی، بهیاری و پرستاری، نگهداری سالمندان، معلولان و کودکان، مشاوره و روان‌درمانی، بهداشت محیط و درمان اعتیاد.
- امور فنی و حرفه‌ای شامل خدمت در کارگاه‌ها، کارخانه‌ها، صنایع وابسته به نهادهای پذیرنده و بخش‌های فنی آنها.
- امور خدماتی شامل نگهبانی و سرایداری نهادهای پذیرنده، نظافت اماکن عمومی، حفاظت و نگهداری از فضاهای سبز و بوستان‌های شهری و باغبانی در اماکن مزبور، تعمیر و تنظیف وسایل نقلیه عمومی و دولتی و اماکن ورزشی و پارکبانی.
- امور کارگری شامل کارگری در بخش‌های ساختمانی، راه‌سازی، معادن، شیلات، مراتع، سدسازی و دیگر طرح‌های عمرانی متعلق به نهادهای پذیرنده.
- امور کشاورزی، دامداری، جنگل‌داری و مرتع‌داری شامل درختکاری، باغبانی، برداشت محصول، مرغداری، پرورش آبزیان و انجام کار در نهادهای پذیرنده و مؤسسات کشت و صنعت وابسته به آنها.
کارهای ممنوع برای مجرمان
بر اساس ماده 3 این آیین‌نامه، واگذاری برخی امور به محکومان به مجازات‌های جایگزین ممنوع است، اموری مانند آن دسته از خدمات عمومی رایگان که با اماکن دارای طبقه‌بندی، داده‌های محرمانه و اسناد طبقه‌بندی‌شده و مانند آنها مرتبط است. همچنین ارائه هرگونه خدمات شخصی از سوی محکوم به مسئولان و کارکنان نهادهای پذیرنده ممنوع است. بر اساس این آیین‌نامه، معرفی و کار کردن افراد محکوم به مجازات‌های جایگزین در این نهادها و مؤسسات، لزوماً با رضایت خود آنها باید باشد و دادگاه وضعیت شخصی، تحصیلات و نوع جرمی را که مرتکب شده‌اند و عوامل مؤثره دیگر را در تعیین محلی که آنها به کار خواهند پرداخت، در نظر می‌گیرد. اگر در حوزه قضایی که حکم در آنجا صادر میشود، ظرفیت پذیرش این‌گونه مؤسسات پر باشد، دادگاه می‌تواند با رضایت محکوم‌علیه، با اعطای نیابت قضایی، فرد محکوم را به محل دیگری که سازمان‌های پذیرنده آن گنجایش دارند، معرفی کند.
سید رضا اشرفی
