حضانت یا نگهدارى از کودک و زمان آغاز آن از موضوع‌هاى بحث‌انگیز حقوقى و فقهى است. با افزایش آمار طلاق در کشور، یکی از موضوعات مهمی که بسیاری از زوج‌ها پس‌از طلاق با آن روبه‌رو می‌شوند، حضانت کودک است. غالبا طرفین می‌خواهند این یادگار زندگی شکست‌خورده را پیش خود نگه دارد تا شاید با مهر و علاقه این کودک بتواند دردها و رنج‌های جدایی را زودتر فراموش کند.
از یک سو، مصالح روحى و جسمى کودک مد نظر است و از سوی دیگر، حقوق و تکالیف هر یک از والدین باید مورد توجه قرار گیرد. بى‌اعتنایى به هر یک از این موارد باعث اختلالات مهم در روابط خانوادگى خواهد شد. به همین دلیل است که پدر یا مادر، معمولا در اثبات ذى‌حق بودن خود بر نگهدارى از کودک مشترک پافشارى مى‌کنند. در این باره با دکتر «اسدالله امامی» عضو سابق هئیت علمی دانشگاه امام صادق(ع) به‌گفت‌وگو پرداختیم.
چرا در بیشتر پرونده‌ها حضانت فرزندان بعد از طلاق به پدر داده می‌شود؟
طبق قانون، در صورت وقوع طلاق پدر و مادر از یکدیگر، مادر در حضانت و نگهداری از کودک، چه پسر باشد چه دختر، تا هفت سالگی کودک اولویت دارد، مگر اینکه مادر مبتلا به جنون باشد یا صلاحیت اخلاقی یا توانایی عملی نگهداری و حضانت طفل را نداشته باشد یا اینکه بعد از طلاق به زوجیت شخص دیگری درآید و نتواند بچه را نگهداری کند. در این صورت، دادگاه با توجه به مصلحت طفل، حضانت وی را به پدر یا افرادی دیگر واگذار خواهدکرد. مواد 1170 و 1173 قانون مدنی و مواد 41 و 45 قانون جدید حمایت خانواده مصوب 1391 به این موضوع اختصاص دارند. البته در صورت ابتلای مادر به امراض واگیردار خطرناک یا کافر شدن نیز وی صلاحیت نگهداری و حضانت فرزند مسلمان خود را از دست خواهد داد. به این ترتیب، حضانت فرزندان بعد از وقوع طلاق، تا سن هفت سالگی به پدر داده نخواهد شد، مگر به عللی‌که توضیح داده شد و اصولا مادر تا این سن در حضانت طفل اولویت دارد.
حضانت طفلی هم که بعد از طلاق به دنیا آید، با پدراست؟
ماده 1169 اصلاحی قانون مدنی مصوب 1382/9/8 مجمع تشخیص مصلحت نظام مقرر کرده است: «برای حضانت و نگهداری طفلی که ابوین او جدا از هم زندگی می‌کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است.» حکم این ماده ناظر بر کودکانی است که پدر و مادرشان به علت طلاق یا به هر علت دیگری جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند و با هم زندگی مشترک ندارند، ولی تفاوتی ندارد که کودک قبل یا بعد از جدایی متولد شده باشد.
آیا فرزندان در حضانت مادر هم حق طلب نفقه خود را از پدرانشان دارند؟
فرزندان جزء اقارب نسبی در خط نزولی پدر قرار دارند و طبق قانون و رأی وحدت رویه شماره 617-74/4/3 فرزندان مشروع و نامشروع در صورتی که ندار باشند و نتوانند به وسیله اشتغال به شغلی، وسایل معشیت خود را فراهم کنند و پدر متمکن از دادن نفقه باشد، تکلیف دارد نفقه این‌گونه فرزندان را بپردازد و در صورت امتناع، به حکم دادگاه ملزم به پرداخت نفقه خواهد شد. امتناع از دادن نفقه به فرزندی که نیازمند است جرم محسوب می‌شود. مواد 1196، 1197 و 1199 قانون مدنی و ماده 53 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 بر این موضوع تاکید دارند.
آیا پدرانی که حضانت فرزندان خود را دارند می‌توانند آنها را از دیدن مادر خود منع کنند؟
ملاقات هر یک از ابوین با طفل حق فطری و طبیعی پدر و کودک است، زیرا علاقه و وابستگی بین مادر و طفل و همچنین وابستگی پدر به کودک علاقه‌ای طبیعی است و ممانعت از حق ملاقات صدمات و لطمات روحی و معنوی فراوانی به مادر، پدر و کودک وارد خواهد کرد که بر زندگی هر یک از آنان تاثیر منفی شدیدی می‌گذارد. با توجه به همین مطلب، ماده 1174 قانون مدنی مقرر کرده است که :
اگر به علت طلاق یا هر دلیل دیگر، ابوین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند، هر یک از آنها که طفل تحت حضانت او نیست، حق ملاقات طفل خود را دارد.
تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوط به آن، در صورت اختلاف ابوین با دادگاه خانواده است. بر اساس همین ماده، مادر حق ملاقات طفل خود را که تحت حضانت پدر است، خواهد داشت و اگر پدر بدون علت موجه مانع ملاقات مادر با کودک شود، اقدام وی جرم محسوب می‌شود و او به پرداخت جزای نقدی محکوم خواهد شد. همچنین در صورت تکرار این جرم، به حداکثر مجازات نقدی محکوم می‌شود.
آیا پدرانی با‌سابقه کیفری حق حضانت بر‌فرزندان خود را دارند؟
همه جرایم ارتکابی پدر از نظر تاثیر بر امور خانواده و حضانت و تربیت فرزندان یکسان نیست، یعنی بعضی از جرایم ارتکابی به نظم جامعه لطمه می‌زنند، ولی نقشی در روابط خانواده و اولاد ندارد، مثلا اگر پدری سابقه کیفری به علت صدور چک بی‌محل یا تخریب و امثال آن را داشته باشد، این‌گونه سوابقش از نظر صلاحیت حضانت یا تربیت آنان، به فرزندان ارتباط چندانی پیدا نمی‌کند. در مقابل، اگر پدری سابقه کیفری در زمینه ارتکاب اعمال منافی عفت و ضد اخلاقی نظیر روابط نا مشروع، زنا، لواط، فحشا و امثال آنها داشته باشد، به علت انحطاط اخلاقی پدر و به علت به خطر انداختن صحت جسمانی و تربیت اخلاقی کودک و نوجوان، حق حضانت و تربیت اطفال و فرزندان از وی سلب می‌شود و در مواردی نیز علاوه بر سلب صلاحیت حضانت و تربیت اولاد، ولایت قهری چنین پدری نیز بر فرزندان تحت ولایتش ساقط خواهد شد. البته طبق مواد 1173، 1182 و 1184 قانون مدنی تکلیف پرداخت نفقه و هزینه حضانت فرزند طبق مقررات بر عهده پدر خواهد ماند.
آیا حق حضانت پدر اسقاط می‌شود؟
چون حضانت کودک هم حق و هم تکلیف قانونی ابوین است، بنابراین با تراضی و توافق والدین قابل اسقاط نیست و تکلیف پدر اسقاط نمی‌شود. اما حق حضانت پدر نسبت به فرزند به علت انحطاط اخلاقی پدر یا مراقبت نکردن از کودک یا ابتلا به جنون یا امراض مُسری خطرناک یا ناتوانی عملی در نگهداری کودک و همچنین در صورت کافر شدن، قابلیت اسقاط دارد و به حکم دادگاه خانواده، ساقط می‌شود، ولی به هر حال پدر باید هزینه حضانت را بپردازد.
مجازات پدرانی که فرزندان خود را آزار یا تنبیه بدنی غیرمتعارف می‌کنند چیست؟
طبق ماده 59 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370/5/8 اقدامات پدر با هدف تادیب یا حفاظت کودک در حد متعارف، جرم محسوب نمی‌شود. بنابراین اگر تادیب کودک از حد متعارف خارج شود، جرم است. طبق نظریه‌های مشورتی شماره‌های 7/592-1365/10/2 و 7/8709-1369/03/13 اداره حقوقی قوه قضاییه، اگر عمل ارتکابی پدر در مورد فرزندش خارج از حدود تادیب باشد، جرم محسوب و پدر با توجه به نوع جرمی که مرتکب شده است، مشمول مجازات (حدود، قصاص، دیات و تعزیرات) خواهد بود و اگر در مظان اتهام قرار گیرد، قیّم اتفاقی کودک می‌تواند علیه پدر شکایت کند.
آیا نهاد یا سازمانی برای حمایت از فرزندان بدسرپرست وجود دارد؟
بله، با توجه به عنوان «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست» مصوب1392/07/10 و بند د ماده 8 و تبصره یک قانون مزبور، سازمان بهزیستی‌کشور حمایت از فرزندان بدسرپرست را بر عهده دارد. بنابراین، کودکان خیابانی بدسرپرست را باید سازمان بهزیستی سرپرستی و حمایت کند.
اکرم میرزایی
