قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، موضوع ضمان و مسئولیت مدنی وکیفری پزشک در برابر بیمار را بازبینی و ابعاد مختلف آن را بررسی کرده است. پیشتر، رویه‌ی قضایی با مراجعه به منابع فقهی و دکترین، اصلاح قانون مسئولیت پزشک را آغاز کرده بود. ثمره‌ی انتقادات و اصلاحات فوق، اصلاح قانون و وضع مقرره‌ی جدید بود. از طرف دیگر، مدتی است که انواع جراحی‌های زیبایی توسعه یافته و استقبال از این جراحیها در بسیاری از کشورها دیده می‌شود. با دکتر «عاطفه عباسی» عضو هیات علمیی دانشگاه امام صادق(ع) درباره مسئولیت پزشکان در اعمال جراحی زیبایی به گفت‌وگو پرداختیم.
- در قانون مجازات اسلامی 1392، مسئولیت پزشک مبتنی بر تقصیر است یا پزشکان مسئولیت مفروض دارند؟
بررسی همه‌‌جانبه مسئولیت پزشک در فروض متعدد و متفاوت ضروری است و قانون جامعی که حدود مسئولیت قراردادی، مدنی و کیفری یک طبیب و سایر دست‌اندرکاران امور پزشکی و مدیریت امور پزشکی را در انجام معالجات فوری و جراحی زیبایی ضروری و غیرضروری، به‌ویژه در پیوند اعضا، توالد مصنوعی و شبیه‌سازی تعیین کند، وجود ندارد. وفق بند «ج» ماده «158» قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 در صورتی که عمل جراحی و طبی حائز شرایط ذیل باشد پزشک قابل مجازات نیست:
- عمل طبی یا جراحی دارای وجاهت شرعی باشد.
- رضایت بیمار و در صورت عدم امکان رضایت اولیا (پدر و مادر)، سرپرستان قانونی (قیم، پدرخوانده، مادرخوانده و غیره) یا نمایندگان قانونی وی اخذ شود. البته در شرایط فوری و اضطراری این شرط موضوعیت ندارد.
- موازین و ضوابط فنی، علمی و نظامات دولتی از سوی پزشک رعایت شود.
بر اساس نکات فوق و نیز استنباط از ماده 495 همین قانون، در مسئولیت پزشک در امور کیفری اصل بر عدم تقصیر وی است. به‌ویژه آن که تعهد وی، تعهد به کارگیری صحیح از وسیله است و احراز نتیجه برعهده پزشک نیست.
- آیا مسئولیت پزشک در جراحیها و معالجه‌های ضروری و غیرضروری تفاوت دارد؟
در قانون مجازات اسلامی بدون تاکید بر ضرورت یا عدم ضرورت جراحی و عملیات پزشکی، شروط فوق احصا شده، از این رو عدم مسئولیت وی در اعمال غیرضروری منوط به تحقق هر سه شرط مزبور می‌باشد حال آن که در اعمال جراحی ضروری باید از شرط دوم اغماض کرد.
- جراحی‌های زیبایی در کدام دسته قرار می‌گیرند؟
اعمال جراحی زیبایی نیز تابع احکام فوق است. صرف‌نظر از گسترش گرایش آحاد جامعه به جراحی زیبایی، در اصل اعمال مزبور در راستای رفع مشکلات جسمی، برآمدن نیازهای روانی و غیره صورت می‌پذیرد. بنابراین تضادی میان این قبیل اعمال جراحی یا موارد دیگر نیست.
- شرایط ناظر بر جواز جراحی‌های زیبایی چیست؟
در نشست مالزی مجمع فقه سازمان کنفرانس اسلامی، شرایط و ضوابط عمومی برای جواز جراحی‌های زیبایی تعیین شد که این شرایط و ضوابط عمومی به شرح زیر است:
- برای عمل جراحی زیبایی، مصلحت معتبر شرعی مثل رفع عیب یا اعاده‌ی وظیفه عضو یا بازگشت عضو به وضعیت طبیعی آن وجود داشته باشد.
- ضررهای احتمالی ناشی از انجام جراحی، بیش از مصلحتی که موجب ضرورت این عمل جراحی است، نباشد و پزشکان متخصص اهلیت‌دار این امر را تأیید کنند.
- پزشک معالج جراح متخصص ذی‌صلاح باشد درغیر این صورت مسئول است.
- بیمار برای انجام جراحی زیبایی اذن داده باشد.
- طبیب نتایج قطعی یا احتمالات ناشی از جراحی را برای متقاضی بیان کرده و آگاهی و آموزش‌های لازم را به وی بدهد.
- برای معالجه بیمار، راه دیگری که تأثیرات و ضرر کمتری در جسم بیمار بگذارد، وجود نداشته باشد.
- اگر کسی هنگام عمل زیبایی فوت کند، پزشک مقصر است؟ چگونه می‌توان از پزشکان مقصر شکایت کرد؟
اگر فردی هنگام جراحی زیبایی فوت کند مانند سایر اعمال جراحی در سه حوزه می‌توان طرح شکایت کرد:
- حوزه کیفری که نیازمند اثبات عدم وجود شرایط مندرج در بند «ج»ماده «158» فوق‌الذکر می‌باشد. در صورت اثبات فقدان این شرایط به دلیل رعایت نکردن نظامات دولتی، بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت و غیره که از سوی پزشک تحقق یافته است و پزشک معالج دچار تقصیر جزایی شده و قابل مجازات به‌عنوان قتل غیرعمدی وفق ماده 616 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 13755 است.
- حوزه مسئولیت مدنی: نیازمند اثبات سببیت پزشک در ورود خسارت است و موجب پرداخت دیه یا ارش می‌شود.
- حوزه انتظامی که قابل پیگیری از طریق سازمان نظام‌پزشکی است و منتهی به محکومیت انتظامی پزشک می‌شود.
در تمامی این موارد بنا بر قواعد کلی با اثبات دعوی، اثبات ادعا بنابر ضوابط حقوقی مرتبط با آن با مدعی وقوع بزه یا تخلف است.
- اگر جراحی مشروع ولی ضروری نباشد، پزشک با رعایت شرایط از مسئولیت معاف است؟
اگر جراحی مشروع ولی ضروری نباشد پزشک مکلف است علاوه بر رعایت ضوابط فنی عمل جراحی، از بیمار یا اولیا، سرپرستان و نمایندگان قانونی وی کسب اجازه کند. در صورت عدم اخذ مجوز لازم وی قابل تعقیب خواهد بود و مسئول پرداخت دیه و ارش بوده است و نیز مسئولیت کیفری خواهد داشت.
- بهتر نیست مسئولیت پزشک در جراحی زیبایی و غیرضروری افزوده شود و تعهد پزشک در این موارد مستلزم تعهد به نتیجه باشد؟
نفس عملیات پزشکی اعم از طبی یا جراحی نمی‌تواند منتهی به حصول نتیجه باشد. در این موارد وجود عوامل قهری یا خارج از پیش‌بینی تیم پزشکی غیرقابل انکار است. بنابراین نحوه تنظیم قانون فعلی به عنوان تعهد پزشک به وسیله مناسب و موردتایید است. گفتنی است عملیات پزشکی بنابر قاعده احسان، موردنیاز جامعه بوده و افزایش تعهدات پزشکان موجب کم‌اقبالی ایشان به ارائه خدمات به آحاد جامعه خواهد شد. لکن در مقابل ضروری است فرآیند رسیدگی کیفری و نیز انتظامی به شکایات مطروح علیه ایشان به نحوه شفاف و سریع پیگیری و با اعمال واکنش‌های مناسب در برابر متخلفان این حوزه نسبت به افزایش اعتماد به جامعه پزشکی اقدام شود.
- نباید اثبات قصور پزشکی برای بیماران ساده‌تر باشد تا حمایت کافی از افراد عادی در برابر جامعه حرفه‌ای به عمل آید، به‌گونه‌ای که جان انسان قربانی خطای مکرر متخصصان غیرمحتاط نشود؟
اطاله رسیدگی به شکایات بیماران در سازمان تخصصی نظام‌پزشکی، شائبه حمایت از پزشکان در قبال بیماران را به ذهن متبادر می‌کند درحالی که وفق قانون تاسیس این سازمان، نهاد مزبور علاوه بر مسئولیت حمایت از این صنف، مکلف به نظارت بر عملکرد پزشکان نیز است. ضروری است با اصلاح رویه اجرایی رسیدگی به شکایات نسبت به تسریع البته همراه با توفیق در فرآیند مزبور اقدام شود. شایان ذکر است انجام تخلف در تمامی صنوف اعم از پزشکی، وکالت، مشاغل مربوط به رشته‌های مهندسی و غیره همواره وجود داشته است و وجود برخی اشتباه‌های منتهی به نقص عضو یا فوت نباید منتهی به نادیده انگاشتن زحمات تمامی افراد صنف پزشکان شود.
بایسته‌های مسئولیت پزشکی
هرچند اثبات خطای پزشکی مبنای مسئولیت پزشک محسوب می‌شود ولی باتوجه به پیچیدگی کارشناسی ثبوت خطای پزشکی برای افراد عادی، اثبات آن نزد محاکم بسیار مشکل است. با توسعه ابزارها و تجهیزات پزشکی، فهم خطای فنی و بررسی احتمالات متعدد آن برای محاکم به آسانی میسر نیست، به ویژه اثبات این خطا برای عموم بیماران در مقایسه با سایر اصحاب حرف و مشاغل پزشکی، دندانپزشکی، پرستاری و مانند آن سختی بیشتری دارد؛ ازاین‌رو نظام‌های حقوقی که مسئولیت پزشک را مبتنی برر تقصیر و اثبات خطا قرار داده‌اند سعی کرده‌اند با روش‌های دیگر از بار اثبات دعوی بکاهند.
اکرم میرزایی
با سلام چگونه می توانم به مقررات و ضوابط تعریف بپشده یک عمل جراحی اعم از مراقبت های قبل حین و بعد از عمل وست یابم با تشکر