تخلفات رانندگی از منظر قانونگذار به چه صورتی در کشور ما می باشد

همزمان با افزایش جمعیت و استفاده فراوان از خودرو و وسایل نقلیه، تخلفات رانندگی و جرایم ناشی از آن نیز اهمیت زیادی پیدا می‌کند. این در حالی است که تاکنون اقدام‌های انجام شده نتوانسته از وقوع این تخلفات به طور جدی جلوگیری کند. بنابراین لازم است سازوکارهای دقیق‌تری پیش‌بینی شود تا از تخلفات و جرایم ناشی از آن پیشگیری شود. سؤالی که مطرح می‌شود این است که بدانیم دیدگاه قانونگذار نسبت به این جرایم چه بوده و راهکارهای پیشگیری از آن چیست؟

مفهوم جرایم رانندگی در تخلفات رانندگی

جرایم رانندگی بر اثر تخلف از مقررات مربوط به رانندگی ایجاد می‌شود. این جرایم به طور معمول ناشی از تقصیر مرتکب است. بنابراین در مواردی ممکن است این جرم ناشی از تخلف راننده و در برخی اوقات ناشی از تخلف شخص ثالث باشد. به طور معمول جرایم ناشی از تخلفات رانندگی دارای جنبه خصوصی است و در این گونه جرایم صرف نظر از شکایت خصوصی، تعقیب موضوع بر عهده رئیس حوزه قضایی است. بنابراین چنانچه مصدوم احتیاج به کمک داشته و در بیمارستان به اغما فرو رود و قادر به ادای توضیح یا طرح شکایت نباشد، این وضعیت مانع از تعقیب امر توسط رئیس حوزه قضایی نخواهد بود؟ دعوی مطالبه دیه پس از روشن شدن وضعیت مصدوم نیزقابل پذیرش و رسیدگی است.

عنصر قانونی

جرایم ناشی از تخلفات رانندگی را می‌توان به دلیل وجود یا فقدان تقصیر مرتکب به سه گروه عمد، غیرعمد و خطای محض تقسیم کرد. به عبارت دقیق‌تر مجازات قتل عمد، قصاص است. مجازات قتل غیرعمد پرداخت دیه و مجازات خطای محض نیز پرداخت دیه از سوی عاقله تعیین شده است. قانونگذار در مواد 714 تا 717 در بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی به جنایات ناشی از تخلفات رانندگی پرداخته است. در ماده 714 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در تعریف قتل غیرعمدی ناشی از تخلفات رانندگی آمده است: «هرگاه بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی و رعایت نکردن نظامات دولتی یا نبود مهارت راننده (اعم از وسایل نقلیه زمینی یا آبی یا هوایی) یا متصدی وسیله نقلیه موتوری منتهی به قتل غیرعمدی شود مرتکب به شش ماه تا سه سال حبس و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم می‌شود».

براساس این ماده، قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی نیز یعنی اینکه شخصی هنگام رانندگی یا تصدی وسایل موتوری بر اثر تقصیر جزایی موجب فوت شخص دیگری شود. اما این بدان معنا نیست که ارتکاب سایر جنایات (عمد و خطای محض)از طریق تخلفات رانندگی منتفی باشد. در حقیقت اختصاص مواد مذکور به جنایات غیر عمدی به این دلیل است که بیشتر جرایم ناشی از تخلفات رانندگی به صورت غیر عمدی واقع می‌شود. جرایم مذکور در این مواد همگی از نوع جنایات غیر عمدی هستند که از قتل آغاز می‌شود و به صدمات بدنی خاتمه می‌یابد.

عنصر مادی

عنصر دیگری که در جرایم رانندگی مطرح می‌شود عنصر مادی است. عنصر مادی جرم قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی عبارت است از:

1. رانندگی یا تصدی
2. وسیله موتوری
3. ورود صدمه یا فوت شخص دیگر.

بدین ترتیب عمل فیزیکی در این جرایم، رانندگی یا تصدی است و مهمترین شرط لازم برای تحقق این جرم وسیله موتوری است که رانده یا هدایت می‌شود و نتیجه لازم برای وقوع جرم، بروز یکی از صدمات مذکور در قانون است. مقصود از رانندگی نیز هدایت و به حرکت در آوردن وسیله نقلیه و منظور از تصدی، هدایت وسیله غیر نقلیه است. باید دانست که مطابق ماده 714 قانون مجازات اسلامی، تفاوتی بین وسیله موتوری، زمینی، هوایی یا آبی وجود ندارد. صدمه حاصل از رانندگی یا تصدی وسیله نقلیه موتوری یا غیرنقلیه در تحقق نوع جرم ارتکابی نقش اصلی را ایفا کرده و مجازات خاص خود را به دنبال خواهد داشت.

عنصر معنوی

عنصر روانی ناشی از تخلفات رانندگی بر اساس مواد 717-714قانون مجازات اسلامی عبارت است از: بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، رعایت نکردن نظامات دولتی و نبود مهارت که موارد ذکر شده در این موارد مصادیق تقصیر محسوب می‌شوند. بی‌احتیاطی عبارت است از انجام کاری که عرف، انجام ندادن آن را از مرتکب انتظار داشته است. مانند رانندگی با سرعت بسیار بالا در یک منطقه مسکونی. بی‌مبالاتی عبارت است از انجام ندادن کاری که عرف انجام آن را از مرتکب انتظار داشته است. مانند راهنما نزدن هنگام گردش به چپ.

رعایت نکردن نظامات دولتی را نیز می‌توان شامل مواردی از قبیل رانندگی‌ها در جهت ممنوع یا راندن وسیله نقلیه دارای نقص فنی دانست. همچنین نبود مهارت به معنای تسلط نداشتن فرد هنگام رانندگی است، اعم از اینکه فرد دارای گواهینامه رانندگی باشد یا خیر.
در تمامی مواردی که مطرح شد، مسئولیت راننده به قتل غیر عمد با وارد کردن صدمه منوط به تحقق خطا از ناحیه اوست، اما در صورتی که خطایی از جانب راننده صورت نگرفته و وقوع خطا از جانب عابر باشد، مسئولیتی متوجه راننده نخواهد بود.

پیشگیری از جرایم رانندگی

یکی از مهمترین مسائلی که در زمینه کاهش جرایم و تخلفات رانندگی مطرح می‌شود، پیشگیری از بروز این‌گونه جرایم است. پیشگیری در اینجا به مفهوم تمامی اقدام‌هایی است که از طرف نهاد‌های دولتی و غیردولتی به منظور کاهش جرایم مرتبط با جرایم رانندگی صورت می‌گیرد. البته باید مدنظر داشت پیشگیری کیفری و غیر کیفری در جرایم ناشی از تخلفات رانندگی با یکدیگر فرق دارد. پیشگیری کیفری ناظر بر برخورد قانون و به سزا رساندن مرتکب جرایم رانندگی بوده اما پیشگیری غیر کیفری ناظر بر روش‌های غیرسزادهی و استفاده از شیوه‌های غیرکیفری نظیر آموزش است.

باید در نظر داشت که پیشگیری کیفری تا حدودی می‌تواند مؤثر باشد بنابراین بهترین راه مقابله با حوادث و جرایم رانندگی، پیشگیری غیرکیفری از آن است. بنابراین در حال حاضر پیش‌بینی مسئولیت مدنی و ضمانت اجراهای قانونی برای رانندگان متخلف تا حدودی از بروز این حوادث جلوگیری خواهد کرد ولی در پیشگیری از جرایم رانندگی غفلتی نیز مشاهده می‌شود. اضافه بر آن می‌توان گفت اعمال ضمانت اجرای کیفری در این حوادث زیاد موفق نبوده و باید به تقویت مسائل پیشگیرانه همت گماشت و در رابطه با پیشگیری از این جرایم باید اقدام‌های آموزشی و اصلاحی مورد توجه قرار بگیرد.

یکی دیگر از راه‌های پیشگیری از جرایم رانندگی استفاده از قدرت رسانه برای جلوگیری از وقوع حوادث جاده‌ای است. از طریق رسانه‌های جمعی مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه‌ها و جراید عمومی و بتازگی از طریق ارسال پیامک‌های تلفنی و استفاده از اینترنت و شبکه مجازی می‌توان از وقوع این جرایم با انتشار برخی از مطالب و به عبارتی آموزش از طریق رسانه پیشگیری کرد. همچنین برگزاری کلاس‌های آموزشی برای متخلفان نیز می‌تواند مفید باشد. راهنمایی و رانندگی در برخی مواقع چند جلسه کلاس آموزشی برای این‌گونه افراد ترتیب می‌دهد.

از سوی دیگر، می‌توان با ایجاد امنیت جاده‌ای و بهسازی جاده‌ها و مناطق جرم خیز از وقوع این حوادث جلوگیری کرد. بنابراین صرف ایجاد محدودیت برای افراد خاطی، نمی‌تواند به بهبود وضعیت تصادفات و بالا رفتن کیفیت رانندگی منتهی شود، بلکه باید با اعمال تدابیر آموزشی و اصلاحی و کنترل و نظارت بر شخص خاطی او را با هنجارهای نقض شده آشنا ساخت. البته باید در نظر داشت ایجاد محدودیت‌ها ممکن است منجربه تغییر رفتار بزهکار شود اما پیشگیری از طریق اقدام‌های آموزشی و اصلاحی تأثیر عمیق‌تری خواهد داشت.