شغل پیش نیاز ازدواج و زندگی است و گاهی انسان ها را به مهاجرت به بیرون از کشور خودشان می‌کشاند تا به شغل مناسب تر با درآمد بیشتر یا داشتن یک شغل در کنار شرایط بهتر زندگی دست پیدا کنند. از سوی دیگر، بعضی از کشورها به دلیل جمعیت کار کمی که دارند از مهاجران اشتغال استقبال می‌کنند و برعکس، کشورهایی که جوانان آماده به کار بیشتری نسبت به فرصت‌های شغلی داخلی دارند، جلوی ورود اتباع خارجی برای اشتغال را می‌گیرند.
در هر صورت، هر کشوری برای اشتغال اتباع خارجی قوانین و مقررات خاصی درنظر می‌گیرد و ایران نیز از این امر مستثنی نیست. با وجود مقررات برای اشتغال غیر ایرانی‌ها، برخی از کارفرمایان بخش خصوصی از نیروهای غیر قانونی خارجی استفاده می‌کنند که غالبا به دلیل کاهش هزینه با پرداخت دستمزد پایین تر و ندادن حق بیمه صورت می‌گیرد. البته به کارگیری غیر قانونی اتباع بیگانه، ممکن است برای کارگر خارجی و کارفرمای ایرانی مشکلات حقوقی و کیفری ایجاد کند.
اشتغال اتباع غیر ایرانی و قانون کار
آخرین قانون کار ایران که در سال ۱۳۶۹ توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده است علاوه بر قوانین مربوط به کار شهروندان ایرانی و روابط کارگر و کارفرما، موادی را نیز درباره مقررات کار غیر ایرانیان دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم.
دو شرط اصلی برای اشتغال اتباع بیگانه
در ماده ۱۲۰ قانون کار برای اشتغال به کار اتباع بیگانه دو شرط اصلی وجود دارد:
- گرفتن ویزای ورود به کشور با حق کار مشخص از طریق وزارت کار که به آن ویزای F می‌گویند.
- گرفتن پروانه کار از وزارت کار طبق قوانین و مقررات مربوط به آن، مانند درخواست و ارائه مدارک توسط کارفرما.
طبق تبصره این ماده قانونی، بعضی از اتباع بیگانه مشمول مقررات این ماده نمی‌شوند:
- اتباعی خارجی که با تأیید وزارت امور خارجه، فقط در مأموریت‌های دیپلماتیک و کنسولی مشغول به کار هستند.
- کارکنان و کارشناسان سازمان ملل متحد و سازمان‌های وابسته به آن ها که توسط وزارت امور خارجه تایید شده‌اند.
- خبرنگاران خبرگزاری‌ها و مطبوعات خارجی به شرط معامله متقابل و تایید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شرایط صدور و تمدید روادید با حق کار مشخص
یک شرط اصلی برای کار اتباع خارجی اخذ روادید با حق کار مشخص است که توسط وزارت کار صادر می‌شود. در ماده ۱۲۱ قانون کار برای صدور این روادید شرایطی در نظر گرفته شده است:
- بر اساس اطلاعات وزارت کار، برای کار مشخص و تقاضاشده توسط نیروی کار خارجی، داوطلب ایرانی متخصص و با تحصیلات مرتبط و مشابه وجود نداشته باشد.
- متقاضی غیر ایرانی نیز برای اشتغال به کار مشخص، دانش و تخصص کافی داشته باشد.
- اشتغال اتباع بیگانه به گونه‌ای باشد که از تخصص آن ها برای آموزش افراد ایرانی و جایگزینی بعدی آن ها با افراد غیر ایرانی استفاده شود.
طبق تبصره این ماده، تشخیص و تایید شرایط بالا با هیأت فنی اشتغال است. بر اساس آیین نامه صدور روادید با حق کار مشخص (ویزای F)، این ویزا ابتدا برای حداکثر یک ماه صادر می‌شود و کارفرما آن را فقط برای کارگر غیرایرانی دارای اقامت قانونی می‌تواند درخواست کند. و چنانچه کارفرما بیشتر از این مدت به آن کارگر نیاز دارد لازم است صدور پروانه کار را برای وی درخواست کند. روادید و پروانه کار، هر دو باید به تأیید وزارت امور خارجه و قبل از آن نیز باید به تأیید سازمان‌ها و ارگان‌های خاصی در استان محل کار برسد.
همچنین مطابق ماده ۱۲۴ قانون کار، مدت اعتبار پروانه کار برای اتباع بیگانه یک سال است و هر سال باید برای یک سال دیگر تمدید یا تجدید گردد.
شرایط ویژه در صدور پروانه کار اتباع بیگانه
ماده ۱۲۲ قانون کار مواردی را ذکر کرده است که وزارت کار می‌تواند نسبت به صدور یا تمدید یا تجدید پروانه کار کارگران غیرایرانی اقدام کند. این ماده در واقع شرایط را برای گروهی از اتباع خارجی آسان‌تر کرده است:
- تبعه بیگانه با حداقل اقامت ده سال مداوم در ایران.
- تبعه بیگانه با همسر ایرانی.
- مهاجران قانونی از کشورهای اسلامی و پناهندگان سیاسی که کارت پناهندگی قانونی را دارند. برای این دو مورد، پیش از صدور پروانه کار توسط وزارت کار، اخذ موافقت دو وزارتخانه کشور و امور خارجه نیز نیاز است.
ماده ۱۲۶ قانون کار شرایطی برای صدور پروانه کار موقت سه ماهه و بدون تشریفات صدور ویزای کار مشخص در نظر گرفته که مربوط به مواردی است که «مصلحت صنایع کشور اشتغال فوری تبعه بیگانه را به طور استثنائی ایجاب کند». البته تمدید این پروانه کار پس از مهلت سه ماه اولیه، به تایید هیات فنی اشتغال اتباع بیگانه نیاز دارد.
طبق ماده ۱۳۷ نیز در صورت تشخیص دولت برای استخدام کارشناسان و متخصصین فنی بیگانه، این موضوع پس از بررسی و اعلام نظر وزارت کار و امور اجتماعی و سازمان امور اداری و استخدامی کشور، باید به تصویب مجلس برسد و در هر صورت صدور مجوز کار فقط با وزارت کار خواهد بود.
مسئولیت کیفری کارفرما در اشتغال اتباع بیگانه
قانون کار برای کارفرما هنگام به کارگیری اتباع خارجی و نیز در زمان قطع همکاری با وی، تکالیفی را به عهده کارفرما گذاشته است. بر پایه ماده ۱۲۸ این قانون، کارفرمایان قبل از انعقاد هر نوع قرارداد همکاری و کاری با این اتباع، می‌بایست از وزارت کار درباره اجازه اشتغال آن ها استعلام کنند. همچنین هنگام قطع رابطه استخدامی و قطع همکاری، طبق ماده ۱۲۵ قانون کار، کارفرمایان موظف هستند ظرف پانزده روز پس از قطع همکاری، آن را به وزارت کار اطلاع دهند. اتباع خارجی نیز در همین مهلت قانونی باید پروانه کار خود را به وزارت کار تحویل دهند و رسید بگیرند. در این صورت، وزارت کار اخراج آن ها را از طریق مراجع ذی صلاح و مسیر قانونی درخواست می‌کند.
ماده ۱۸۱ قانون کار، به‌کارگیری اتباع بیگانه توسط کارفرمایان را در چند صورت جرم دانسته و برای آن مجازات جزایی حبس از ۹۱ تا ۱۸۰ روز تعیین کرده است:
- اتباع بیگانه فاقد پروانه کار.
- اتباع بیگانه دارای پروانه کار اما نامعتبر و تاریخ گذشته.
- به‌کارگیری اتباع بیگانه در کاری به غیر کار مشخص شده در پروانه کار.
- گزارش نکردن قطع همکاری با اتباع بیگانه در فرصت قانونی پانزده‌روزه.
البته کارفرمایان باید به شرایطی که در کارت اقامت و پروانه کار اتباع و مهاجران قید شده کاملا دقت کنند و از این افراد و خارج از آن شرایط استفاده نکنند؛ مانند حق اقامت و اشتغال در یک شهر یا استان.
همچنین در ماده ۱۱ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (مصوب ۲۷ بهمن ۱۳۸۰)، جریمه مالی برای استخدام اتباع خارجی فاقد پروانه کار تعیین شده است که توسط وزارت کار اعمال می‌گردد. طبق بند ج این ماده، این جریمه مالی از این قرار است:
- بار نخست: ۵ برابر حداقل دستمزد روزانه برای هر روز اشتغال غیر مجاز کارگر خارجی.
- بار دوم و تکرار: ۱۰ برابر حداقل دستمزد روزانه برای هر روز اشتغال غیر مجاز کارگر خارجی (دو برابر شدن جریمه نسبت به بار اول).
آیین‌نامه اجرایی ماده ۱۲۹ قانون کار
بخشی از مسئولیت‌های حقوقی و کیفری نسبت به اشتغال اتباع غیر ایرانی، در آیین‌نامه اجرایی ماده ۱۲۹ قانون کار آمده است که مهم‌ترین آن ها که در بالاتر ذکر نشده عبارت است از:
- کارفرمایان می‌بایست مدارک لازم برای صدور پروانه کار کارگر خارجی خود را ظرف یک ماه از تاریخ ورود وی به کشور به وزارت کار ارائه کند و در غیر این صورت، وزارت کار به استناد ماده ۱۸۱ قانون کار، موضوع را به مراجع قضایی اعلام می‌کند.
- آخرین فرصت درخواست تمدید پروانه کار و ارسال مدارک توسط کارفرمایان، ۳۰ روز قبل از پایان اعتبار پروانه کار کارگران خارجی آنهاست.
- با فسخ قرارداد کارگر خارجی با کارفرمای قبلی و به‌کارگیری توسط کارفرمای جدید، به دلیل تغییر کارفرما لازم است مراحل تجدید پروانه کار انجام گیرد.
- اگر پروانه کار کارگر غیر ایرانی باطل شود، لازم است مراحل درخواست و صدور پروانه کار دوباره طی شود.
- وزارت کار و امور اجتماعی مجاز است بر اساس گزارش مراجع ذی صلاح، پروانه کار اتباع خارجی را در برابر عدم رعایت شئونات اسلامی، قوانین و مقررات جاری کشور یا موازین انسانی روابط کار، لغو و باطل کند. همچنین وزارت کار در صورت ارتکاب بیش از دو بار این تخلفات توسط کارگر خارجی، می‌تواند از مراجع قانونی ممنوعیت ورود وی را به کشور درخواست کند.
