سوال این است که چه کارهایی جرم تلقی می شودو دقیقا مفهوم جرم چیست و محدوده کارهای مجاز افراد جامعه کجاست؟ برابر قانون مجازات اسلامی تمامی جرایم، مشخص شده و در قانون آمده است وبا تعریف واضح از مفهوم جرم می گوید هر فعل یاترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب می‌شود.
بنابراین اولین چیزی که باید به آن توجه کرد، این است که جرم بی شک تنها، انجام کار نیست. در برخی مواقع عدم انجام کار نیز جرم است؛ مثلا در هنگام تصادف اگر کسی در جای خلوت به شخصی صدمه زده و او را رها می کند و با این رهاسازی آسیب بیشتری به شخص وارد می شود یا از خونریزی زیاد می میرد، این ترک فعل، جرم محسوب می شود.
جرایمی که در قانون ذکر شده شامل کلاهبرداری، سرقت، ضرب و جرح، تهدید، صدور چک بلامحل، غصب عناوین و مشاغل، تخریب اموال، جرایم ضد امنیت داخلی و خارجی کشور، فک پلمب و بسیاری دیگر است.
این جرایم در قانون احصا و شمارش شده و اگر شخصی مرتکب این اعمال شود، مجرم تلقی می شود؛ پس اولین شرطی که به ذهن می رسد این است که آن جرم در قانون بیان شده باشد. ذکر جرم در قانون به اصطلاح حقوقدانان عنصر قانونی جرم نامیده می شود؛ بنابراین اگر موضوعی در قانون نیامده باشد قاضی نمی تواند آن را جرم بداند و یا کیفر تعیین کند.
دومین عنصری که باید توسط محکمه رعایت شود واز عوامل مهم تشکیل جرم بود، عنصر معنوی جرم است. براساس این عنصر اگر شخص در ارتکاب یک عمل قصد ونیت مجرمانه نداشته باشد وعملی که انجام می دهد از روی قصد و غرض و ارتکاب جرم نباشد، جرم محقق نمی شود وسومین عنصر متشکله نیز عنصر مادی است.
یعنی جرم باید در عالم واقع فعلیت پیدا کند، به‌عنوان مثال مالی از طرف برده شده، کاغذی جعل شده باشد یا بازتاب خاصی که به‌واسطه آن عنصر مادی جرم تحقق یابد انجام شود؛ از این‌رو با دانستن این سه عنصر می‌توان در بسیاری از پرونده ها وبا استناد به عدم تحقق هریک از این سه عنصر دفاع کرد.
با گویش ومفهوم کاربردی دیگر می‌توان نتیجه گیری کرد که مفهوم جرم بسیاری کارهای روزانه ما بدون آنکه بدانیم جرم است و یا برعکس فکر می کنیم عمل انجام شده توسط ما یا دیگری جرم است اما قانونگذار آن را جرم نمی داند؛ مثل دروغگویی که می‌تواند ریشه بسیاری از بدی‌ها واتفاق‌های عجیب وغریب باشد. گاهی می شود با یک دروغ، بنیان خانواده ای را از هم گسیخت اما قانونگذار آنرا جرم نمی‌داند گرچه از نظر اخلاقی بسیار زشت است و یا برعکس آن، معرفی شخصی به فردی دیگر که ادعای تصدی یک شغل مهم دولتی دارد، در حالی که فاقد این سمت است از نظر جامعه با دید خیرخواهانه انجام می شود ولی صرف معرفی به قصد جرم، عنوان معاونت در همان جرم را دارد و دارای مجازات است.
چند نکته مهم درباره مفهوم جرم
برای تحقق جرم نزد مقام رسیدگی کننده سه عنصر لازم است؛
- اول اینکه آن عمل در قانون جرم شناخته شده باشد
- و دوم آنکه در خارج یعنی در عالم ماده اثری داشته
- و سوم اینکه نیت و قصد جرم وجود داشته باشد.
هر شخصی که مورد تعقیب قرار می گیرد با دانستن مطالب فوق می‌تواند از خود دفاع کند و مهم‌ترین عامل درجرم بودن عمل ، قصد و نیت شخص است. انگیزه افراد در ارتکاب بزه متفاوت است، گاهی برای بردن مال غیر، اضرار مالی، هتک حرمت، ضرب و جرح و یا هر چیزی که شخص را به انجام و ارتکاب جرم می کشاند، می‌تواند انگیزه مجرمانه باشد که البته در جرایم مختلف متفاوت است .
تحقق یک جرم زمانی ممکن است که ارکان وعناصر سه گانه مذکور با هم قابل احراز باشد، در غیر این‌صورت قابل اثبات نیست؛ به عنوان مثال اگر شخصی به قصد کمک به دیگری موجب بروز فعل مجرمانه شود، فقدان نیت باعث عدم تحقق جرم خواهد بود .
در امور کیفری اصطلاحی داریم با این بیان که جهل به قانون، رافع مسئولیت نیست و مفهوم آن این است هرچیزی که طبق قانون جرم شناخته شده، نمی توانیم به بهانه ندانستن از زیر بار مسئولیت آن شانه خالی کنیم چون قانون پس از تصویب وانتشار آن قابل اجراست؛ بنابراین چه قوانین را خوانده باشیم یا از آن مطلع نباشیم، در آثار واجرای مجازات تاثیری ندارد. اصل بر اطلاع وآگاهی افراد جامعه از قوانین مصوب است واستثنایی ندارد.
علیرضا فلاح
