همان‌طور که ورود و خروج افراد به هر کشوری دارای ضوابط و تابع قوانین خاصی است، برای ورود و خروج کالا از مرزهای کشور نیز باید قوانین و اصول مشخصی را رعایت کرد. مجموعه این اصول در قوانین مربوط به گمرک قابل طرح است. در واقع، هر دولتی برای مدیریت آنچه به کشور وارد یا از آن خارج می‌شود، به تشکیلات گمرکی نیاز دارد، چرا که بدین ترتیب، می‌تواند وضع اقتصادی و موجودی کالاهای مورد نیاز شهروندانش را مدیریت کند. در غیر این صورت، اقتصاد کشور ممکن است با مشکلاتی روبه‌رو شود.
گمرک جمهوری اسلامی ایران سازمانی دولتی تابع وزارت امور اقتصادی و دارایی است و رئیس آن را نیز وزیر امور اقتصادی و دارایی تعیین می‌کند. این سازمان وظیفه هماهنگ کردن مبادی ورودی و خروجی کشور را بر عهده دارد. گمرک همچنین مسئول اعمال حاکمیت دولت در اجرای قانون امور گمرکی و سایر قوانین و مقررات مربوط به صادرات و واردات و عبور (ترانزیت) کالا، وصول حقوق ورودی و عوارض گمرکی و مالیات‌های مربوط و الزامات فنی و تسهیل تجارت است. اعمال سیاست‌های دولت در زمینه صادرات و واردات و عبور کالا و تشخیص و وصول حقوق ورودی و سایر وجوه قابل وصول قانونی از سوی گمرک ایران، از وظایف و اختیارات گمرک جمهوری اسلامی ایران است.
همچنین تشکیلات گمرک و واحدهای اجرایی متناسب با وظایف و ماموریت‌های محوله از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران تهیه می‌شود و پس از تایید وزیر امور اقتصادی و دارایی به تصویب هیات وزیران می‌رسد. گمرک جمهوری اسلامی ایران شامل ستاد مرکزی گمرک ایران و گمرک‌های اجرایی است.
همچنین انجام تشریفات قانونی ترخیص و تحویل کالا به صاحب یا نماینده قانونی وی و بررسی اسناد ترخیص با هدف احراز صحت شرایط ترخیص و وصول کسر دریافتی یا استرداد اضافه دریافتی و کنترل و نظارت بر امر عبور کالا از قلمرو کشور، اجرای قوانین و مقررات مرتبط با بازارچه‌های مرزی، مرزنشینان و پیله‌وران و اعمال مقررات گمرکی درباره معافیت‌ها و ممنوعیت‌ها در بخش‌های صادرات قطعی، صادرات موقت، واردات قطعی، واردات موقت، کران بری (کابوتاژ)، عبور داخلی کالا، انتقالی، معاملات پایاپای مرزی، فروشگاه‌های آزاد، بسته‌ها و پیک‌های سیاسی و پست بین‌الملل از دیگر وظایف گمرک است.
گمرک، در حکم برنامه‌ریز
اما همه وظایف گمرک به کارهای اجرایی و قانونی محدود نمی‌شود، بلکه این سازمان وظایفی نظری و اقتصادی هم دارد. در واقع، علاوه بر اجرای قوانین و مقررات مربوط به تخلفات و قاچاق گمرکی، کالاهای متروکه و ضبطی، این سازمان چنین وظایفی نیز دارد: پیش‌بینی و فراهم کردن زیرساخت‌های مورد نیاز برای اجرا و استقرار سامانه‌ها، رویه‌ها و روش‌هایی برای جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و انتشار آمار میزان واردات و صادرات کالا و بررسی، شناخت موانع نظام گمرکی و برنامه‌ریزی برای رفع آنها، اظهارنظر درباره پیش‌نویس طرح‌ها، لوایح، تصویب‌نامه‌های مرتبط با امور گمرکی و اتخاذ روش‌های مناسب برای هدایت و راهبری دعاوی حقوقی و قضایی در زمینه امور گمرکی.
همچنین گاهی لازم است یک کشور با کشورهای دیگر ارتباطات اقتصادی نزدیک‌تر و خاصی داشته باشد. گمرک کشور در این زمینه دارای وظایفی است، از جمله انعقاد تفاهم‌نامه و موافقت‌نامه‌های گمرکی دو یا چندجانبه، عضویت و تعامل فعال با سازمان‌های بین‌المللی و گمرکی با رعایت اصل 77 قانون اساسی و قوانین مربوط و رعایت توصیه‌های سازمان جهانی گمرک، قراردادهای بازرگانی و توافقنامه‌های منعقدشده یا پایاپای در چارچوب قوانین و مقررات مربوط و رعایت مفاد قانون اجرای سیاست‌های کلی 44 قانون اساسی با هدف واگذاری امور غیرحاکمیتی گمرکی به بخش‌های خصوصی و تعاونی.
وظایف صادرکنندگان
تمامی افراد و شرکت‌هایی که قصد صادر یا وارد کردن کالایی را به کشوری دارند، باید با قوانین گمرکی آن کشور آن آشنا باشند و آن را رعایت کنند. در ایران، قانون امور گمرکی بر این حوزه حاکم است. بر اساس ماده 18 این قانون «شرکت‌های حمل و نقل موظف‌اند هنگام ورود وسیله نقلیه به قلمرو گمرکی، دو نسخه اظهارنامه اجمالی تنظیم و به هر یک از آنها نسخه‌ای از فهرست کل بار و در صورت نیاز، بارنامه‌های (راهنامه‌های) هر ردیف از فهرست کل بار را ضمیمه و به گمرک و مرجع تحویلگیرنده کالا تسلیم کنند و در صورت خالی بودن وسیله نقلیه، اظهارنامه اجمالی با تصریح بر خالی بودن تسلیم نمایند. اظهارنامه اجمالی باید به زبان فارسی و طبق نمونه‌ای که گمرک ایران با هماهنگی مراجع تحویلگیرنده تهیه می‌نماید، بدون حک و اصلاح و قلم‌خوردگی تنظیم گردد.»
انبارهای گمرکی
چون انجام دادن کارها در گمرک زمان‌بر است، ایجاد انبارهایی برای نگهداری بعضی کالاها ضرورت دارد. ماده 23 قانون امور گمرکی می‌گوید: «… هر جا ضرورت‌های تجاری ایجاب نماید، گمرک اجازه تاسیس این انبارها را صادر و ترتیبات کنترل‌های گمرکی را تعیین می‌نماید. مراجع تحویلگیرنده کالا ملزم‌اند مفاد این قانون را رعایت نمایند.» البته بر اساس ماده 25 همین قانون:
«مسئولیت حفظ و نگهداری کالای موجود در انبارهای گمرکی از هنگام تحویل گرفتن تا زمان تحویل دادن آن با مرجع تحویلگیرنده کالا است. مرجع تحویلگیرنده مکلف است کالای موجود در انبارهای گمرکی را در مقابل خطرات ناشی از آتش سوزی، اشتعال و انفجار بیمه نماید و حق بیمه مربوطه را به هنگام ترخیص از صاحب کالا وصول کند…»
ترخیص کالاها از گمرک
وقتی تشریفات گمرکی انجام شود، کالا از گمرک ترخیص می‌شود. اما همیشه این روند به این سرعت و راحتی انجام نمی‌شود. مثلا «در صورتی که مرسوله‌ای از نظر گمرک مشکوک باشد، می‌تواند از مأمور پست بخواهد که آن را باز نماید. در این مورد فرم مخصوص حاکی از باز شدن و تعیین مشخصات کالا طبق نمونه تعیین‌شده از ناحیه گمرک ایران، به بسته مزبور الصاق می‌شود.» منظور از مرسوله هم هر بسته‌ای است که قرار است با پست جابه‌جا شود.
تخلفات گمرکی و قاچاق
مهم‌ترین دلیل فعالیت گمرک جلوگیری از قاچاق کالا است. در واقع، وظیفه اصلی این سازمان این است که با انجام دادن بعضی تشریفات و رعایت قوانین و رویه‌های مشخص و دقیق، مانع قاچاق کالا و در نتیجه، بر هم خوردن تعادل و نظم اقتصادی کشور شود. به همین دلیل، ماده 103 قانون امور گمرکی مقرر کرده است: «وسایل نقلیه آبی اعم از خالی یا حامل کالا که وارد آب‌های کشور می‌شود باید در اسکله‌های مجاز پهلو بگیرد یا در لنگرگاه‌های مجاز لنگر بیاندازد و قبل از انجام تشریفات مربوطه نباید کالایی را تخلیه یا بارگیری نماید یا از اسکله‌ها یا لنگرگاه‌ها خارج شود. هواپیمایی که وارد کشور می‌شود، اعم از خالی یا حامل کالا، باید در فرودگاه مجاز فرود آید و تشریفات گمرکی مقرر درباره آن انجام شود. برای هواپیماهای خروجی و کالای آنها تشریفات گمرکی باید قبل از پرواز انجام گیرد. وسایل نقلیه زمینی، اعم از خالی یا حامل کالا، باید از راه‌های مجاز گمرکی وارد کشور شود و یک‌سره به اولین گمرک مرزی وارد و تشریفات گمرکی آن انجام گردد و همچنین از راه‌های مجاز گمرکی خارج شود.»
در ضمن «پهلو گرفتن، لنگر انداختن، فرود آمدن و وارد شدن وسایل نقلیه و خارج شدن آنها بدون انجام تشریفات مربوطه از مسیر غیرمجاز جز در موارد قوه قهریه (اضطراری) که باید ثابت شود، در مورد وسایل نقلیه خالی مشمول پرداخت جریمه به مبلغ 300 هزار ریال تا 3 میلیون ریال به تشخیص رئیس گمرک مربوطه می‌شود.»
یک تخلف دیگر این است که فرد یا شرکت در اظهارنامه‌هایی که برای ترخیص کالا تسلیم گمرک می‌کند، مشخصات کالا را برخلاف واقع اظهار کرده باشد. اگر این اظهار خلاف، متضمن زیان مالی دولت نشود و کشف آن مستلزم اخذ تفاوت نباشد، به تشخیص رئیس گمرک محل، جریمه‌ای که بین 500 هزار تا یک میلیون ریال از او گرفته می‌شود و با اجازه کتبی رئیس گمرک محل، اظهارنامه تسلیمی اصلاح می‌شود. در غیر این صورت، مجازات‌های سنگین‌تری در انتظار فرد خاطی است.
محسن نامی
