اگر مسیر یک پرونده قضایی را از اول تا آخر پیموده باشید محال است که در این مسیر کارتان به «دادورز» یا مأمور اجرا نیفتد. در شعبه‌های حقوقی هر دادگاهی معمولاً یک نفر به عنوان دادورز حضور دارد. در این مقاله از وظایف و حدود اختیارات این مأمور آگاه می‌شوید. ابتدا باید یادآور شویم که نباید به هیچ عنوان مرحله اجرای رأی را دست کم بگیرید؛ زیرا طی کردن این مرحله نیازمند عبور از مراحل و تشریفات متعددی است. اگرچه بسیاری از مراجعان به دادگاه، دشواری یک دعوای حقوقی را گرفتن رأیی می‌دانند، در عمل، اجرای رأی مرحله دشوار و مهم‌تری است که گاهی به آن توجه کافی نمی‌شود. با رسیدن به این مرحله تازه کسی که حکم به نفع او صادر شده است متوجه سختی‌های اجرای رأی می‌شود. پیدا کردن اموال محکوم، توقیف آن و مسایلی از این دست دردسرهایی است که در مرحله اجرای حکم با آن روبه‌رو می‌شویم؛ مرحله‌ای که دادورز نقش مهمی در آن بر عهده دارد.
دادورز کیست؟
مأمور اجرا یا دادورز زیر نظر مدیر اجرا، رأی دادگاه را اجرا می‌کند؛ بنابراین عملی کردن مفاد و مندرجات اجرائیه دادگاه یا اداره ثبت اسناد و املاک کشور بر عهده مأمور اجراست. وظایف و مسئولیت‌های مأمور اجرا را می‌توانیم در قانون اجرای احکام مدنی بیابیم. بنابراین در سلسله مراتب اجرای رأی، دادورز زیر نظر مدیر اجرا فعالیت می‌کند که او هم مطابق با دستور رئیس دادگاه عملیات اجرایی را مدیریت و کنترل می‌کند.
از دادورز چه انتظاری داشته باشیم؟
وقتی حدود وظایف و اختیارات مأمور اجرا را بدانیم انتظارات ما از وی معقول و منطقی خواهد بود، در غیر این صورت با انتظارات نابه‌جا ممکن است مواجه با پاسخی شویم که ما را از روند رسیدگی دلسرد کند. ابلاغ اجرائیه چه به صورت واقعی باشد و چه به صورت قانونی، نخستین وظیفه دادورز است. پس از ابلاغ اجرائیه، مدیر اجرا نام دادورز مأمور اجرا را در ذیل اجرائیه می‌نویسد و عملیات اجرایی را به عهده او محول می‌کند. علاوه بر این، کارهای مرتبط اجرای اجرائیه نیز بر عهده دادورز است. عملیات و اقداماتت اجرایی به استناد ماده 4 قانون اجرای احکام مدنی، ظرف 10 روز از تاریخ ابلاغ اجرائیه به محکوم علیه به اجرا گذاشته می‌شود. این اقدامات با توجه به موضوع محکوم‌به، متفاوت است و حسب مورد از توقیف اموال تا انجام فعل یا ترک فعل و هم چنین مزایده و فروش خواهند بود.
فرآیند اجرای رأی، توسط مأمور اجرا
شما برای اجرای حکم قبل از هر چیز باید درخواست صدور اجرائیه کنید. بعد از درخواست صدور اجرائیه اجرای حکم و پس از اینکه درخواست صدور اجرائیه به پیوست مدارک لازم تسلیم دفتر دادگاه شد، مدیر دفتر آن را با گزارش لازم تقدیم دادگاه می‌کند. رئیس دادگاه با توجه به درخواست و پیوست‌های آن و بعد از اینکه معلوم شد شرایط صدور اجرائیه وجود دارد اقدام به صدور دستور اجرائیه می‌کند. بعد از صدور دستور اجرا دادورز یا مأمور اجرا مهم‌ترین نقش را در اجرای رأی شما بر عهده دارد. البته نقشش مأمور اجرا در اجرای رأی زمانی بیشتر می‌شود که محکوم‌علیه با میل و رضایت رأی را اجرا نکرده باشد. وی 10 روز از زمان ابلاغ اجرائیه فرصت دارد که رأی دادگاه را اجرا کند و اگر از این مهلت استفاده نکرد و رأی را با رضایت به اجرا درنیاورد در این صورت نوبت به مراجعه به مأموران اجرا برای توقیف اموال منقول یا غیر منقول محکوم‌علیه می‌رسد. تشریفات توقیف اموال منقول با غیر منقول متفاوت است؛ اما در هر دو مورد مأمور اجرا نقش پررنگی را بر عهده دارد.
مسئولیت دادورزان
نقش مهمی که دادورزان بر عهده دارند، باعث شده است که برخی حساسیت‌ها نسبت به کار آنان وجود داشته باشد. علاوه بر مسئولیت‌های کیفری و مدنی، تخلفات انتظامی دادورزان هم موجب تعقیب انتظامی خواهد بود. اگر دادورز دچار تخلفی شود مورد تعقیب انتظامی قرار می‌گیرد و به یکی از کیفرهای اداری توبیخ، کسر مقرری ماهیانه تا یک ثلث از یک تا شش ماه و اخراج از خدمت محکوم می‌شوند. رئیس دادگاهی که دادورز تحت نظر او انجام وظیفه می‌کند، به تخلفات انتظامی مأمور رسیدگی می‌کند و درر صورت بروز تخلفی پس از جلب نظر دادستان درباره مأمور متخلف مجازات انتظامی مقرر شده در قانون اعمال می‌شود.
علاوه بر این دادورزان ممکن است با توجه به وظیفه‌ای که بر عهده دارند، مرتکب جرایم خاصی هم شوند؛ برای مثال یکی از جرایمی که در مورد این گروه ممکن است رخ دهد، خیانت در امانت است. ممکن است مأمور اجرا وجوه یا اموالی را که در نزد او بوده است، تلف کند در این صورت فوری از محکمه‌ای که مأمور در نزد آن مأموریت دارد قرار توقیف و بازداشت او تقاضا می‌شود و این وضع تا زمانی که وجوه تفریط شده پرداخت شود، ادامه خواهد داشت. علاوه بر این ممکن است خسارتی از سوی دادورز واردد شود که ریشه در تقصیر او داشته باشد؛ در این صورت هم او باید این خسارت را جبران کند. هر گاه به واسطه اقدامات غیرقانونی مأموران اجرا خساراتی بر اشخاص وارد شود، مأموران موافق قانون به تأدیه خسارت محکوم می‌شوند. همچنین اگر کسانی مانعع دادورز و مأمور اجرا در انجام وظایفشان شوند، علاوه بر مجازات مقرر در قوانین کیفری مسئول خسارات ناشی از عمل خود نیز هستند. بنابراین در خصوص مسئولیت‌های مختلف دادورز می‌توانیم یک تقسیم‌بندی به این ترتیب ارائه کنیم:
- در خصوص جرایم دادورز دادسرای محل وقوع جرم رسیدگی می‌کند.
- در خصوص تخلفات اداری، دادورز به تخلفات اداری معرفی خواهد شد.
- رسیدگی به اعتراض راجع به توقیف و صورت‌برداری و تشریفات مزایده و غیره همان دادگاهی است که مأمور اجرای تحت امر او، اقدام به ایفای وظایف می‌کند به موضوع رسیدگی خواهد کرد.
امتیازات مأموران اجرا
در مقابل مسئولیت‌های متنوعی که برای مأمور اجرا در نظر گرفته شده است، برخی امتیازات هم برای او پیش‌بینی شده است؛مثلا اگر هنگام اجرای حکم، نسبت به مأموران اجرا مقاومت یا سوء‌رفتاری صورت گیرد، آنان می‌توانند از مأموران انتظامی برای اجرای حکم کمک بخواهند. دادورزان می‌توانند در مواقع لزوم از کمک آنان استفاده کنند و یکی از موارد لزوم، مواجه شدن با سوء رفتار است. منظور از سوء رفتار اقدامی فراتر از مقاومت است؛ به عبارت دیگر اگر سوء رفتار در قالب امر جزایی باشد مرتکب از این جهت نیز قابل تعقیب کیفری خواهد بود. مأمور نیروی انتظامی وظیفه دارد به این درخواست دادورز پاسخ مثبت دهد و او را در این خصوص یاری کند؛ اما اگر مأمور نیروی انتظامی امتناع کند تکلیف چیست؟ مأمور اجرا در این خصوص، صورت‌مجلسی تنظیم و توسط مدیر اجرا برای تعقیب به مرجع صلاحیت‌دار می‌فرستد.
چرایی رد مأموران اجرایی
گفتیم که برای اجرای رأی باید به خدمات مأموران اجرا یا دادورزان دل ببندید؛ اما ممکن است به بی‌طرفی و عملکرد عادلانه دادورز اعتراض داشته باشید. در این صورت بهتر است از ابتدا وی را وارد جریان اجرای رأی نکنیم. این کار با طرح ایراد رد امکان‌پذیر است. موارد رد مأموران اجرا به استناد ماده 18 قانون اجرای احکام مدنی عبارتند از:
- امر اجرا راجع به همسر آنان باشد.
- امر اجرا راجع به اشخاصی باشد که مدیر و یا دادورز و مأمور اجرا با آنان قرابت نسبی یا سببی تا درجه سوم دارد.
- مدیر یا دادورز (مأمور اجرا) قیم یا وصی یکی از طرفین یا کفیل امور او باشد.
- وقتی که امر اجرا راجع به کسانی باشد که بین آنان و مدیر یا دادورز (مأمور اجرا) یا همسر آنان دعوای مدنی یا کیفری مطرح است.
اما اگر دادورز رد شود در این صورت اگر دادورز دیگری در دادگاه باشد، امر اجرا به او واگذار می‌شود؛ اما اگر دادگاه همان یک دادورز را داشته باشد تکلیف چیست؟ اگر در آن حوزه مدیر یا مأمور دیگری نباشد، اجرای حکم به وسیله مدیر دفتر یا کارمند دیگر دادگاه یا حسب مورد مأموران نیروی انتظامی به عمل خواهد آمد. بعضی بر این عقیده‌اند که ارجاع به دادورز دیگر، از اختیارات مدیر اجراست؛ زیرا در امر ارجاع نیز رعایت سلسله‌مراتب اداری ضروری است و بین رئیس دادگاه و دادورز (مأمور اجرا) مدیر اجراا وجود دارد؛ بنابراین دلیلی وجود ندارد که وقتی مسئول مستقیم می‌تواند امر اجرا را به دادورز دیگر محول کند، رئیس دادگاه در این مداخله کند.
