تا چه زمانی برای طرح شکایت کیفری مهلت داریم؟

از منظر قانونی مرور زمان در مسائل کیفری، گذشت مدتی است که پس از اتمام آن، طرح شکایت، تعقیب و تحقیق و رسیدگی به دعوای عمومی، صدور حکم و سرانجام اجرای مجازات امکان‎پذیر نمی‎باشد. برای مثال، در خصوص حق طرح شکایت کیفری از چک بلامحل، قانونگذار مرور زمان ۶ ماهه برای آن پیش‌بینی نموده است. یعنی در صورتی‎که در مدت ذکر شده دارنده چک از شکایت کیفری صرف‎نظر نماید، چک او دیگر وصف کیفری نخواهد داشت، و به عبارتی چک حقوقی می‎شود.

مرور زمان شکایت چیست؟

اگر متضرر از جرم تعزیری قابل گذشت، در مدت زمانی که قانونگذار تعیین نموده، اقدام به طرح شکایت در مراجع صالح کیفری نکند، حق طرح شکایت او ساقط می‎شود.

طبق ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی سال 92:

«در جرائم تعزیری قابل ‎گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک‎سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت خود را مطرح نکند، حق شکایت کیفری او ساقط می‎شود. مگر این‎ که تحت سلطه متهم بوده مانند این‎که بزه دیده در یک جریان آدم‎ ربایی در چنگ کسی گرفتار باشد، یا به دلیلی خارج از اختیار شامل محبوس‌بودن یا قوه‌قهریه، قادر به شکایت نباشد که در این‎صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه می‎شود.
هرگاه متضرر از جرم قبل از انقضای مدت مذکور فوت کند و دلیلی بر صرف‎نظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارند.»

احتساب مرور زمان شکایت بر سه محور کلی استوار است:

• تاریخ اطلاع بزه‌دیده از وقوع آن. مثلاً شخصی که محبوس بوده پس از رهایی از جریان خیانت در امانت نسبت به خود مطلع گردد.
• رفع مانع شکایت که خارج از اراده بزه‌دیده باشد. مثلا متهم از چنگ بزه دیده رها و به خارج از ایران گریخته باشد، لذا مهلت شکایت از زمان پیدا شدن مرتکب در ایران شروع خواهد شد (نه از زمان ارتکاب جرم)، زیرا اگر مرتکب در ایران یافت نشود قانونا دادگاه‌های ایران صلاحیت رسیدگی را ندارند.
• تاریخ فوت بزه‌دیده.

بنابراین در مرور زمان شکایت، در برخی موارد تاریخ وقوع جرم، برای احتساب مرور زمان ملاک نیست.

مرور زمان تعقیب چیست؟

به مدت زمانی اطلاق می‎شود که پس از پایان آن، نتوان متهم را تحت تعقیب قرار داد.
همان‎طوری‎که در ماده ۱۰۵ قانون مجازات مقرر شده، مرور زمان، در صورتی تعقیب جرائم موجب تعزیر را متوقف می‎کند که از تاریخ وقوع جرم تا پایان مواعد زیر، متهم تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد، به صدورحکم قطعی منتهی نگردیده باشد.
تعزیر چیست؟ تعزیربه مجازاتی گفته می‌شود که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به‎ موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعـی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال می‎گردد. بنابراین این اعمال شامل تمام مقرراتی خواهد شد که برای حفظ نظم و منافع عمومی یک جامعه وضع شده، مثل زیرپا گذاشتن مقررات راهنمایی و رانندگی یا قوانین مربوط به قاچاق کالا و ارز. بنابراین اگر کسی عمل حرامی مانند اعمال خلاف عفت عمومی مرتکب شود یا این‎ که مقررات حکومتی مانند ممنوعیت گران فروشی و احتکار را زیر پا گذارد، مجازات تعزیر در انتظارش خواهد بود.
نکته: جرایم حدی مثل‎‎ زنا، به جهت این‎که جزو حدود الهی است نه تعزیرات، مشمول مروز زمان نمی‎شود و اگر کسی در جوانی این جرائم را مرتکب شده باشد و تا کهنسالی به وی دسترسی ایجاد نشود، باز هم می‎توان او را مجازات کرد.
الف- درجرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای پانزده سال، مرور زمان تعقیب پایان خواهد یافت.
ب- درجرائم تعزیری درجه چهار با انقضای ده سال
پ- درجرائم تعزیری درجه پنج با انقضای هفت سال
ت- درجرائم تعزیری درجه شش با انقضای پنج سال
ث- درجرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای سه سال

منظور از اقدام تعقیبی یا تحقیقی چیست؟

مجموعه اقداماتی است که مقام قضائی در اجرای یک وظیفه قانونی از قبیل احضارمتهم، جلب، بازجویی، استماع اظهارات شهود و مطلعان، تحقیقات یا معاینه محلی و نیابت قضائی انجام می‎دهند. این بدین معناست که هرگاه مدیر دفتر یک مرجع کیفری دستور احضار متهم را صادر کند یا دستور تجدید اوراق احضاریه و ابلاغ مجدد آن‎ها را بدهد، این اقدامات قاطع مرور زمان کیفری نخواهد بود. بنابراین اثر اقدام تعقیبی یا تحقیقی آن است که موجب قطع شدن مرور زمان ‌شود.
در تبصره دو آن در مورد صدور قرار اناطه، مرور زمان تعقیب از تاریخ قطعیت رأی مرجعی که رسیدگی کیفری منوط به صدور آن است، شروع می‎شود.
توضیح این‎که در بعصی مواقع، رسیدگی به یک امر کیفری به یک پرونده جزایی دیگر منوط می‌شود. در این حالت تصمیمی که دادگاه‌ کیفری در رابطه با متوقف کردن جریان دادرسی می‌گیرد، قرار اناطه نام دارد. مثلا شخصی علیه شخص دیگری مبنی بر استفاده از سند مجعول، شکایت می‎کند. چنان‎چه متهم مدعی شود که اساس جعلیت سند در مرجع دیگری در حال رسیدگی است، بدیهی است تا زمانی‎که اثبات یا عدم اثبات جعل سند ادعایی متهم در آن مرجع رسیدگی و قطعیت نیافته، مرجع کیفری رسیدگی کننده چاره‌ای جز توقف جریان دادرسی از طریق صدور قرار اناطه ندارد.
بر این اساس در حالتی که یک جرم تعزیری درجه 1 (حبس بیش از بیست و پنج سال)، درجه 2 (حبس بیش از پانزده تا بیست و پنج سال) یا درجه 3 (حبس بیش از ده تا پانزده سال) رخ دهد، ولی 15 سال از وقوع آن جرم بگذرد و در این مدت زمان متهم آن از سوی دادسرا تعقیب نشود، پس از گذشت این مدت دیگر قابل تعقیب نیست و نمی‌توان متهم را تعقیب کرد یا برای او تشکیل پرونده داد.

جرایمی که مشمول مرور زمان صدور حکم نمی‌باشند:

بر حسب ماده 109 قانون مجازات اسلامی سال 92 جرائم ذیل مشمول مرور زمان صدور حکم نمی‌شوند:
الف- جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور

مانند اعمالی از قبیل نگهداری و حمل سلاح و قیام مسلحانه که در مواد 186-187-188 و 508 قانون مجازات اسلامی‎ بیان شده است، که حاکی از قیام مسلحانه و همکاری با دولت خارجی با قصد بروز جنگ و دشمنی با دولت ایران، مساعدت و همکاری با دشمن، تسلیم اسرار یا تصمیمات راجع به دفاع ملی یا نقشه به دولتی دیگر، تخریب اموال دولتی به‎منظور براندازی حکومت.
ب- جرائم اقتصادی شامل کلاهبرداری و جرائم موضوع تبصره ماده (۳۶) این قانون

در این ارتباط، برخی از مصادیق تبصره ماده (۳۶) عبارتند از:

رشاء و ارتشاء، اختلاس، مداخله وزرا و نمایندگان مجلس و کارمندان دولت در معاملات دولتی و کشوری، تبانی در معاملات دولتی، اخذ پورسانت در معاملات خارجی، که انتشار حکم محکومیت قطعی در موارد مذکور که میزان مال موضوع جرم ارتکابی، یک صد میلیون تومان یا بیش از آن باشد، الزامی است و در رسانه ملی یا یکی از روزنامه‎های کثیرالانتشار منتشر می‎شود.
پ- جرائم موضوع قانون مبارزه با مواد مخدر.

مانند اینکه موادی مثل بنگ، گراس، تریاک، شیره، سوخته، تفاله تریاک و یا دیگر مواد مخدر یا روان‌گردان‌های صنعتی غیردارویی به هر نحوی به کشور وارد و یا به هر طریقی صادر یا ارسال شود یا مبادرت به تولید، ساخت، توزیع یا فروش آن‎ها شود یا در معرض فروش قرار گیرد.

مرور زمان اجرای احکام (مجازات) چیست؟

به مدتی گفته می شود که اگر در آن مدت تمام یا قسمتی از مجازات مورد حکم قطعی اجرا نشود، تمام مجازات یا قسمتی از آن که اجرا نشده است را، نمی‌توان اجرا کرد.

بر اساس ماده 107 قانون مجازات اسلامی، مرور زمان اجرای احکام قطعی تعزیری را موقوف می‌کند و مدت آن از تاریخ قطعیت حکم به این قرار است:

• جرایم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای 20 سال
• جرایم تعزیری درجه 4 (حبس بیش از پنج تا ده سال) با انقضای 15 سال
• جرایم تعزیری درجه 5 (حبس بیش از دو تا پنج سال) با انقضای 10 سال
• جرایم تعزیری درجه 6 (حبس بیش از شش ماه تا دو سال) با انقضای 7 سال
• جرایم تعزیری درجه 7 (حبس از نود و یک روز تا شش ماه) و 8 (حبس تا سه ماه) با انقضای 5 سال

مرور زمان در مسائل مدنی

مرور زمان در دعاوی حقوقی در حال حاضر بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی نمی‎تواند منجر به عدم استماع دعوا شود.
البته در قانون آیین دادرسی مدنی هر فردی مهلت و فرصت دارد که حق خود را مطالبه نماید و اگر از این مهلت و فرصت مقرر بگذرد مطالبه حق از وی سلب می‎گردد. از جمله مهلت‎هایی برای تجدید‎نظر، رفع نقص و …. را می‎توان به نوعی با کمی تسامح، مرور زمان تلقی کرد.
در نهایت اینکه، در قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب 1392 نیز مهلت شکایت به آرای محاکم اداری از جمله کمیسیون‌های شهرداری و هیات تخلفات اداری، سه ماه از تاریخ ابلاغ رأی موضوع اعتراض دانسته شده است.