انسانها حق دارد در حین مواجه با خطر، از جان، ناموس و مال خود و سایر افرادی که دفاع از آنها بر وی واجب است، دفاع کند. به این اقدام در اصطلاح حقوقی دفاع مشروع گفته می‌شود. هرچند در مورد دفاع مشروع حتما باید شرایط خاصی وجود داشته باشد تا عمل فرد در دفاع از خود یا دیگران موجه تشخیص داده شود و احیانا مشمول مجازات نگردد. در این مقاله سعی داریم به دفاع مشروع و راههای تحقق آن در قانون مجازات ایران اشاره کاملی داشته باشیم. همراهمان باشید.
دفاع مشروع به چه نوع رفتاری گفته می شود؟
دفاع مشروع عملی است که براساس آن افراد به‌صورت کاملا استثنایی اجازه دفاع و حفاظت از خود در برابر برخی از حملات و خطرات را پیدا می‌کنند. به‌طور خاص این آسیب ها و خطرات باید از گونه خطراتی باشد که وقتی فرد در معرض آن قرار گرفت، به هر علتی نتواند به نهادهای دولتی مراجعه کند و از خود در برابر آن خطر یا آسیب مراقبت کند.
قانونگذار دفاع مشروع را در قالب نهادی خاص در قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی کرده و از آن تحت عنوان علل موجهه جرم نام برده است.
علل موجهه جرم به چه معناست؟
به شرایطی اطلاق می‌شود که درصورت بروز آنها، اعمال و رفتار ارتکابی از سوی اشخاص که در حالت عادی جرم به‌شمار می آید، در این شرایط خاص دیگر جرم محسوب نخواهد شد. دفاع مشروع نیز یکی از همین علل موجهه جرم محسوب می شود، یعنی درصورتی که قانونگذار رفتاری را جرم عنوان کرده باشد و فردی آن رفتار را در حالت دفاع مشروع مرتکب شود، بنابراین از آنجایی که دفاع مشروع از علل موجهه جرم محسوب می شود، موجب خواهد شد که این عمل از حالت جرم بودن خارج شده و دیگر نتوان آن را جرم دانست.
برای مثال، ارتکاب قتل عملی مجرمانه است، و قانونگذار قتل را جرم دانسته و برای قاتل مجازات های سنگین در نظر گرفته است که این مجازات می‌تواند براساس نوع رفتار ارتکابی، قصاص قاتل یا پرداخت دیه و تحمل حبس از ناحیه او را به همراه داشته باشد. با این شرایط اگر شخصی در حین دفاع از خود، منجر به مرگ فرد دیگر شود، و شرایط مشروعیت دفاع نیز فراهم باشد، دیگر نمی‌توان او را به خاطر ارتکاب آن قتل به مجازات های معین شده همچون قصاص و… محکوم کرد، حتی اگر مرتکب قتل، این عمل مجرمانه را صورت عمدی انجام داده باشد.
لذا اصولا، ارتکاب هر جرمی، تحمل مجازات آن جرم را به‌دنبال خواهد داشت، اما در بعضی مواقع به‌علت وقوع برخی عوامل، مجرم مجازات نمی‌گردد که یکی از این موارد، ارتکاب جرم در حین دفاع مشروع است.
شرایط تحقق دفاع مشروع
برای تحقق دفاع مشروع نیاز به رعایت شرایطی خاص است. پرداختن به این شرایط نیاز به بررسی ماده 156 قانون مجازات اسلامی درباره دفاع مشروع را دارد. ماده‌ی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد:
«هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عِرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب‌الوقوع با رعایت مراحل دفاع، مرتکب رفتاری شود، طبق قانون جرم محسوب نمی‌شود.»
طبق ماده فوق، با جمع شدن شرایط ذیل رفتار مرتکب، جرم محسوب نخواهد شد، این شرایط عبارتند از:
- رفتار ارتکابی فرد برای دفع یا دور کردن تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.
- دفاع فرد مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی باشد.
- خطر و تجاوز به علت اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری ایجاد نشده باشد.
- توسل فرد به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخله‌ی آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.
توضیحاتی تکمیلی تر در خصوص دفاع مشروع:
الف) ارتکاب جرم در حین دفاع از خود می‌تواند برای دفاع از موضوعات مختلفی صورت بگیرد، اما وقتی می‌توان عملی را دفاع مشروع قلمداد نمود که برای جلوگیری از آسیب به نفس (جان)، عِرض (آبرو)، ناموس، مال یا آزادی خود یا دیگران انجام شده باشد. درحقیقت، مسائل مختلفی می‌تواند در زندگی هر شخص ارزشمند و دارای جایگاه باشد، ولی قانونگذار دفاع از همه آنها را قانونی و مجاز نمی‌داند. البته نکته قابل ذکر و بسیار مهم این است که قانونگذار در مواقعی خاص دفاع از سایر افراد را هم در صورت رعایت شرایطی که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، مشروع می‌داند.
ب) عملی که شخص در قالب دفاع انجام می‌دهد، باید برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. پس اگر فردی که در معرض خطر قرار گرفته، توانایی فرار و ترک محل راداشته و یا با استفاده از راه هایی همچون فریاد زدن از دیگران طلب کمک نماید و به این نحو متجاوز را از خود یا دیگری دور کند، باید به همین روش عمل کند. برای مثال فردی را تصور کنید که مورد حمله و تجاوز دیگران قرار گرفته است. این فرد اگر بتواند از پلیس کمک بگیرد، مکلف است همین رفتار را برای حفظ جان خود انجام بدهد. حال اگر به‌جای کمک گرفتن از پلیس، خودش اقدام به دفاع از خود کند و عملی مرتکب شود که به مرگ فرد مهاجم ختم شود، طبق قانون نمی توان چنین دفاعی را مشروع دانست.
شخصی با چاقو به فرد دیگری حمله‌ور می‌شود و فردی که مورد حمله قرار گرفته ، چاقو را از مهاجم می‌گیرد و در ادامه درگیری با همان چاقو طرف را می‌کشد. در این شرایط نمی‌تواند مدعی شد که مدافع برای دفاع از خود مهاجم را کشته ، زیرا با گرفتن چاقو از او، خطر کاملا دفع شده و ارتکاب رفتار بعدی و کشتن مهاجم برای دفع خطر ضرورت نداشته و معمولا این رفتار بیش از آنکه مشابه دفاع باشد، همچون انتقام است.
ج) دفاع از خود یا دیگران باید برطبق قرائن معقول یا وجود ترس عقلائی صورت گیرد. بنابراین زمانی دفاع را می‌توان مشروع تلقی کرد، که یا خطر و حمله محقق شده باشد یا اینکه حمله یا خطر، قریب‌الوقوع باشد. درصورت قریب‌الوقوع بودن خطر، دفاع باید، مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی انجام پذیرد. بدین معنی که هر انسان عاقل و متعارفی که در این شرایط قرار داشته باشد، با خود به این نتیجه برسد که خطری در حال تهدید اوست و برای رهایی از آسیب این خطر و آثار آن باید دفاع یا اقدامی بعمل آورد.
د) خطر و تجاوزی که فرد درصدد رفع آن برآمده است، نباید به دلیل اقدام آگاهانه یا تجاوز خود او ایجاد شده باشد. به‌عبارت بهتر، اگر شخص الف رفتاری انجام بدهد که موجب شود شخص ب تحریک شود و به او حمله کند، شخص الف نمی‌تواند دفاع از خود در برابر این حمله مهاجم را دفاع مشروع بداند. بنابراین، اگر در آن هنگام، دست به اعمالی بزند که موجب قتل یا ضرب و جرح مهاجم گردد، مجرم و قطعا مسئول رفتار خود خواهد بود و به‌خاطر آن مجازات خواهد شد. برای مثال، فرض کنید فردی با کتک زدن یا فحاشی به فرد دیگری، او را تحریک نماید و این شخص در اثر ایراد ضربات عمدی، تحریک شده و به او حمله کند، در این حالت فردی که ابتدا شروع به کتک کاری کرده و بعدا موردحمله واقع شده است، نمی‌تواند رفتار خود را دفاع مشروع بداند.
هـ) گفتیم یکی از مهم‌ترین شروط این است که متوسل شدن به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخله آنها در رفع تجاوز و خطر تاثیر گذار نباشد. اگر شخصی که موردحمله واقع شده بتواند با کمک گرفتن از مأموران انتظامی از خود محافظت کند، حق ندارد که شخصا رفتاری انجام بدهد، زیرا دفاع، وظیفه‌ی اصلی قوای دولتی است و درنظرگرفتن حق دفاع برای شهروندان مربوط به حالتی است که امکان انجام این وظیفه از سوی پلیس وجود نداشته باشد.
شرایط مشروع بودن دفاع از دیگران
گاهی اوقات ممکن است فردی برای دفاع از سایرین عمل مجرمانه‌ای انجام دهد. زمانی می‌توان این دفاع را نیز مشروع قلمداد نمود که علاوه بر شرایط ذکرشده که قبلا توضیح داده شد، یکی از عوامل زیر نیز دخالت داشته باشد:
- فردی که از او دفاع می کنید ، از نزدیکان شما باشد.
- مسئولیت دفاع از او را برعهده شما قرار گرفته باشند.
- فرد مذکور قادر به دفاع از خود در برابر تجاوز وحمله نباشد.
- فرد از دیگران تقاضای استمداد نماید یا در وضعیتی باشد که امکان کمک گرفتن از دیگران را نداشته باشد.
نوآوری قانونگذاران کیفری در دفاع مشروع
گفتیم هر انسانی حق دارد در هنگام مواجه شدن با حمله یا خطر به دفاع از جان، مال و ناموس خود و افرادی که دفاع از آنها بر وی واجب است، نماید. تبصره 2 ماده 156 قانون مجازات اسلامی بیان می دارد، که هرگاه اصل دفاع محرز باشد، ولی رعایت شرایط آن احراز نگردد، اثبات عدم رعایت شرایط دفاع برعهده خود مهاجم است. یعنی کسی که به دفاع مشروع استناد کرده است، باید این موضوع را به هرطریق ممکن ثابت نماید.
شما میتوانید سایر مقالات ما را در پایگاه خبری یاسا دنبال نمایید.