“دادسراها” حوزه‌های قضایی موجود در شهرستان‌ها هستند که در کنار دادگاه‌های کیفری به پرونده‌های کیفری و برخی موارد دیگر رسیدگی می‌کنند. عموما در دادسراها، “معاون”، “بازپرس”، “دادیار” و “کارمند اداری” مشغول به فعالیت هستند.
بازپرس به چه شخصی گفته می‌شود؟
به طور کلی بازپرس وظیفه تحقیق در مورد پرونده‌های موجود را بر عهده دارد. وی هرگونه تحقیقات مقدماتی که پیش از ورود پرونده به دادگاه عمومی‌نیاز باشد را انجام می‌دهد.
بازپرس موظف است برای حفظ آثار، جمع آوری ادله لازم جرم، شناسایی مجرم و جلوگیری از اخفای آن اقداماتی را انجام دهد که این اقدامات در دسته تحقیقات مقدماتی قرار دارد. بر اساس ماده 92 “آیین دادرسی کیفری” پیگیری و تحقیقات مقدماتی انواع جرایم در حیطه وظایف بازپرس جای میگیرد.
تحقیقات بازپرس چه زمانی آغاز می‌شود؟
در صورتی که جرم در حوزه قضایی بازپـرس رخ دهد و یا محل اقامت یا محل کشف و دستگیری مجرم در حوزه ماموریتی وی باشد، وظایف بازپـرس شروع می‌شود. تحقیقات و رسیدگی‌های بازپرس با ارجاع پرونده توسط دادستان آغاز می‌شود. لازم به ذکر است بر طبق ماده 89 آیین دادرسی کیفری در مواقعی که بازپرس شاهد وقوع جرم باشد، می‌تواند اقدامات را آغاز کند و مراتب را سریعا به دادستان اطلاع می‌دهد. پس از ارجاع دادستان، تحقیقات از سوی بازپرس ادامه پیدا میکند. البته استثنایی هم در حیطه وظایف بازپرس وجود دارد. بر این اساس به غیر از جرایم قید شده در ماده 302، در صورت کمبود بازپـرس، دادستان نیز اجازه ورود در پرونده‌ها را خواهد داشت. زیرا دادستان نیزاز تمامی‌اختیارات بازپرس برخوردار است. قتل، سرقت، قطع عضو و… از جمله جرایم قید شده در ماده 302 است که از اهمیت زیادی برای پیگیری برخوردار می‌باشند.
بی طرف بودن بازپـرس از صفات اصلی این مقام قضایی است. وی باید بتواند تحقیقات خود را در حدود اختیارات قانونی به درستی انجام دهد و تمامی‌احوالاتی که به ضرر و یا نفع متهم است را کشف نماید. کلیه تحقیقات باید با سرعت انجام پذیرد. به نحوی که امکان امحای آثار جرم وجود نداشته باشد. بازپـرس می‌تواند هرگونه اقدام قانونی را برای کشف حقیقت انجام دهد. احضار متهم، بررسی محل، تحقیقات محلی، احضار و یا جلب متهم، تحقیق از شهود و… از این اقدامات قانونی هستند.
به طور کلی بازپـرس باید شخصا تحقیقات و اقدامات لازم را برای کشف حقیقت انجام دهد، اما می‌تواند برای کشف جرم برخی از اقدامات قانونی اعم از: تحقیق از مطلعان و شهود، تفتیش، جمع آوری ادله و سایر اقدامات لازم را پس از آموزش دادن ضابطان دادگستری به آنان ارجاع دهد. بازپرس می‌تواند در این حین بر اقدامات ضابطان دادگستری نظارت داشته باشد و در صورت لزوم تحقیقات آنان را تکمیل نماید. بدین ترتیب به غیر از جرایم موضوع بند الف، ب، پ و ت موجود در ماده 302 که شخصا باید توسط بازپرس پیگیری شود، می‌تواند در سایر موارد از ضابطان دادگستری کمک بگیرد .
در کنار موارد ذکر شده بازپـرس وظایف دیگری نیز دارد. حفاظت از اطلاعات پرونده یکی از مهم ترین وظایف وی به حساب می‌آید. برخی دیگر از اقدامات و وظایف بازپرس به حمایت از شاهد، مطلع، مجرم، خانواده مجرم و… باز می‌گردد که برای این کار دستوراتی را به ضابطان دادگستری صادر میکند. ضابطان موظفند پس از دریافت دستور، اقدامات لازم را انجام داده و نتیجه را به بازپرس گزارش دهند.
در برخی مواقع دیده می‌شود بازپرس در هنگام تحقیق در مورد جرم مورد نظر، به جرم یا جرایم دیگری برخورد میکند که البته ارتباطی با جرم مورد نظر ندارد. در این زمان اگر چه هیچ شکایت و شاکی وجود ندارد، اما بازپرس می‌تواند مراتب مورد نظر را به دادستان اطلاع داده و در صورت ارجاع دادستان، اقدامات بعدی صورت پذیرد. در صورتی که جرم مورد نظر تنها با شکایت شاکی قابل پیگیری باشد، دادستان به صورت قانونی اطلاعات لازم را به بزه دیده انتقال می‌دهد.
توقف تحقیقات چه زمانی صورت میگیرد؟
بازپرس پس از دستور دادستان اقدامات و تحقیقات لازم را آغاز میکند و قادر نخواهد بود با دلایلی از قبیل اخفای متهم و یا عدم دسترسی به وی تحقیقات را متوقف نماید. تنها در جرایم 4، 5، 6، 7 و 8 در صورتی که پس از اتمام تحقیقات، 2 سال از وقوع جرم گذشته باشد و مجرم مشخص نشده باشد، دادستان قرار توقف پرونده را صادر کرده و پرونده به طور موقت در حالت بایگانی قرار میگرد.
آشنایی با دادیار
شاید برایتان این سوال مطرح شود که اگر تمامی‌وظایف و تحقیقات مربوط به دادسراها بر عهده بازپرس است، پس چرا مراجعین عموما با دادیار مواجه می‌شوند؟ بر طبق قانون، بازپـرس می‌تواند تحقیقات مقدماتی خود را به دادیار واگذار کند. در صورت لزوم پس از ارجاع پرونده‌ها به دادستانی، دادستان دادیار را به عنوان مسئول تحقیقات اولیه در نظر میگیرد. تراکم بالای کار و حجم زیاد پرونده‌هایی که به دادسراها وارد می‌شود، این امکان را فراهم ساخته تا تحقیقات اولیه توسط دادیار انجام شود.