برای رسیدگی سریع‌تر و مؤثرتر به جرایم مشهود، در قانون آیین دادرسی کیفری به اختیارات ضابطان دادگستری اجازه اقدام سریع برای حفظ آثار جرم و جلوگیری از فرار متهم داده شده است. البته با توجه به ضرورت رعایت حقوق شهروندی که در ماده 7 این قانون نیز بر آن تاکید شده، حدود عمل و اختیار این ضابطان در قانون تعیین شده است و خروج از این چارچوب قانونی می‌تواند برای ضابطان ایجاد مسئولیت کند. جرم در موارد زیر مشهود است:
- در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا ماموران یادشده بلافاصله در محل وقوع جرم حاضر شوند یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند؛
- بزه‌دیده یا 2 نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخصی معین را به عنوان مرتکب جرم معرفی کنند؛
- بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود؛
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود؛
- جرم در منزل یا محل سکونت افراد اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقوع جرم، ورود ماموران را به منزل یا محل سکونت خود درخواست کند؛
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد؛
- متهم ولگرد باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.
اختیارات ضابطان در جرایم مشهود
اختیارات ضابطان دادگستری درباره جرایم مشهود، تمامی اقدامات لازم را برای حفظ آلات، ادوات، آثار، علائم و ادله وقوع جرم و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم یا تبانی به عمل می‌آورند، تحقیقات لازم را انجام می‌دهند و بلافاصله نتایج و مدارک به دست آمده را به اطلاع دادستان می‌رسانند. همچنین اگر شاهد یا مطلعی در صحنه وقوع جرم حضور داشته باشد، اسم، نشانی، شماره تلفن و سایر مشخصات او را در پرونده درج می‌کنند.
ضابطان دادگستری فقط در صورتی می‌توانند متهم را بازداشت کنند که قرائن و اَمارات قوی بر ارتکاب جرم مشهود از سوی وی وجود داشته باشد. ضابطان وظیفه دارند نتیجه اقدامات خود را فوری به دادستان اطلاع دهند. اگر دادستان اقدامات انجام‌شده را کافی نداند، می‌تواند تکمیل آن را بخواهد. در این صورت، اختیارات ضابطان باید طبق دستور دادستان تحقیقات و اقدامات قانونی را برای کشف جرم و تکمیل تحقیقات به عمل آورند، اما نمی‌توانند متهم را تحت نظر نگه دارند. چنانچه در جرایم مشهود، نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ تصمیم قانونی به اطلاع دادستان برسانند. در هر حال، ضابطان نمی‌توانند بیش از 24 ساعت متهم را تحت نظر قرار دهند.
امکان مداخله شهروندان در بعضی جرایم مشهود
4 دسته از جرایم هستند که اگر به صورت مشهود واقع شوند، شهروندان در حدود قانونی، می‌توانند برای جلوگیری از فرار مرتکب جرم و حفظ صحنه جرم دخالت کنند:
- جرایمی که مجازات آنها سلب حیات باشد؛
- جرایمی که مجازات آنها حبس ابد باشد؛
- جرایم موجب مجازات قطع عضو و جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان ثلث دیه کامل یا بیش از آن؛
- جرایم موجب مجازات تعزیری درجه 4 و بالاتر.
اگر این 4 دسته از جرایم به صورت مشهود واقع شود، در صورت حضور نداشتن ضابطان دادگستری، تمامی شهروندان می‌توانند اقدامات لازم را برای جلوگیری از فرار مرتکب جرم و حفظ صحنه جرم انجام دهند. البته اجرای این ماده با چالش‌های مختلفی روبه‌رو است. چالش اول ناآشنایی همه شهروندان با مفهوم «جرم مشهود» است و چالش دوم بی‌اطلاعی شهروندان از جرایم مشمول 4 گروه جرایم فوق. وقتی جرمی شرایط جرم مشهود را نداشته باشد «جرم غیرمشهود» نامیده می‌شود. اختیارات ضابطان دادگستری به محض اطلاع از وقوع جرایم غیرمشهود، مراتب را برای کسب تکلیف و اخذ دستورهای لازم به دادستان اعلام می‌کنند. دادستان بعد از اطلاع از وقوع چنین جرمی، پس از انجام دادن بررسی‌های لازم، یا دستور ادامه تحقیقات را صادر خواهد کرد یا تصمیم قضایی مناسب دیگری می‌گیرد. ورود به منازل، اماکن تعطیل و بسته و تفتیش آنها، همچنین بازرسی اشخاص و اشیا در جرایم غیرمشهود با اجازه موردی مقام قضایی است.
ضابطان و مسئولیت‌های آنها
ضابطان دادگستری مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان در کشف جرم، حفظ آثار و علائم و جمع‌آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی، به موجب قانون اقدام می‌کنند. ضابطان به 2 گروه عام و خاص تقسیم می‌شوند. ضابطان عام شامل فرماندهان، افسران و درجه‌داران نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران می‌شود که آموزش‌های لازم را دیده باشند. ضابطان خاص نیز مقامات و مامورانی‌اند که به موجب قوانین خاص در حدود وظایف محول‌شده ضابط دادگستری محسوب می شوند، مانند رئیسان، معاونان و ماموران زندان در امور مربوط به زندانیان، ماموران وزارت اطلاعات و نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
همچنین سایر نیروهای مسلح در مواردی که به موجب قانون تمامی یا برخی از وظایف ضابطان به آنان محول شود، ضابط محسوب می‌شوند. کارکنان وظیفه، ضابط دادگستری محسوب نمی‌شوند، اما تحت نظارت ضابطان مربوط در این مورد انجام وظیفه می‌کنند و مسئولیت اقدامات انجام‌شده در این زمینه با ضابطان است. البته این مسئولیت نافی مسئولیت قانونی کارکنان وظیفه نیست. به جرایم مربوط به وظایف خاص نظامی و انتظامی اعضای نیروهای مسلح، به جز جرایم در مقام ضابط دادگستری، در سازمان قضایی رسیدگی می‌شود.
امید عبدالهیان
