مهریه را می‌توان به اصطلاح بخشید یا بذل کرد. زن می‌تواند به هر شکل و روشی که قابل اثبات و مستند باشد تمام یا بخشی از مهریه خود را به همسرش ببخشد یا از دریافت آن صرف نظر کند. وقتی چیزی را به دیگری می‌بخشیم، شاید تصور اینکه در پس آن، چه مباحث مهم حقوقی و قضایی نهفته است برای‌مان دشوار باشد، اما این یک واقعیت است که آگاهی از آنها مخصوصا برای خانم‌هایی که ممکن است بخواهند تصمیمی برای بخشش مهریه بگیرند ضروری است. با دکتر زینب ریاضت حقوقدان و مدرس دانشگاه در این خصوص به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
بخشش مهریه به چه طریق صورت می‌پذیرد؟
بخشیدن و یا به تعبیر حقوقی، بذل مهریه با توجه به نوع مهریه به سه صورت هبه غیرمعوض، هبه معوض و ابراء صورت می‌گیرد. چنانچه مهریه همانند اغلب موارد رایج در جامعه، دین و به عنوان مثال به صورت سکه تعیین شده باشد، مشمول مقررات ابراء خواهد بود. با توجه به ماده ۲۸۹ قانون مدنی، ابراء عبارت است از صرف‌نظر کردن داین از حق خود و به معنی صرف نظر کردن از حق، اسقاط حق به طور مطلق و بدون انتظار دریافت مالی از مدیون و پیدایش تعهد و التزامی از طرف او است و بدین ترتیب زوجه می‌تواند ذمه شوهر را نسبت به مهریه ساقط کند.
علاوه بر ابراء، بذل مهریه در قالب عقد هبه هم امکان‌پذیر است. در هبه غیرمعوض هم، همانند ابراء، زوجه بدون هیچ عوض یا جایگزینی مهریه را بذل می‌کند؛ اما هبه ناظر به مواردی است که مهـریه به صورت عین معین و به عنوان مثال به صورت مالکیت سه دانگ یک ملک در نظر گرفته شده است.
هبه معوض
هبه معوض نیز به معنای بذل مهریه در مقابل هر عوض یا جایگزینی اعم از انجام دادن یا انجام ندادن کاری مانند موافقت زوج با طلاق است. لازم به ذکر است که تحقق هبه در مورد مهریه‌هایی که عین معین است، مانند سه دانگ از یک ملک، موکول به رعایت شرایط قانونی مندرج در قانون مدنی از جمله قبول و قبض است که البته در صورتی که عین موهوبه (آنچه بخشیده می‌شود) در ید متهب (کسی که مالی به او بخشید می‌شود) باشد، با توجه به صراحت ماده 800 قانون مدنی، محتاج به قبض نیست. بدین ترتیب اگر به هر دلیلی عین موهوبه قبلاً در ید زوج بوده باشد، نیازی به عمل قبض نیست و در مواردی همچون مالکیت یک منزل، لازم نیست حتما قبل از هبه به تصرف زوجه داده شده و یا انتقال صورت گرفته باشد تا قبض توسط زوج ممکن شود.
بدین ترتیب زوجه می‌تواند تمام یا حتی بخشی از مهـریه خود را به یکی از طرق مذکور به زوج بذل کند و این اقدام می‌تواند به موجب حتی یک دست‌خط و به صورت سندی عادی یا سند رسمی انجام شود که البته به جهت جلوگیری از انکار و تردید طرفین، تنظیم سند رسمی ترجیح دارد و در دفاتر اسناد رسمی به صورت اقرارنامه بذل مهریه و یا در قالب عقد هبه و یا حتی بعضاً در قالب عقد صلح تنظیم می‌شود.
آیا امکان مطالبه مجدد مهریه توسط زوجه پس از بخشیدن آن به زوج وجود دارد؟
همان‌طور که گفته شد، ابراء که صرفاً در خصوص دیون قابل تحقق است امکان رجوع ندارد. زیرا ابراء، موجب اسقاط دین و یکی از اسباب سقوط تعهد است. بنابراین اگر تمام یا بخشی از مهریه‌ای که به صورت سکه تعیین شده، ازسوی زوجه به زوج بدین نحوبخشیده شود، دیگر امکان رجوع متصور نیست؛حتی اگر درسند، عنوان «هبه» برآن اطلاق شده باشد.البته این در صورتی است که سکه‌های بذل شده، قبل از بذل مهریه، به زوجه تسلیم نشده باشد؛ وگرنه با پرداخت مهریه به زوجه، مهریه از حالت دین بر ذمه شوهر خارج شده وبا تحویل آن به زوجه مهریه مصداقی از عین معین می‌شود. لذا دراین فرض، درصورت تحقق شرایط قانونی عقد هبه، زوجه می‌تواند رجوع وسکه‌های موهوبه را استرداد کند.
در مورد هبه غیرمعوض نیز زوجه همیشه می‌تواند به آنچه بخشیده رجوع کند. اماهبه معوض، در صورتی که عوض هم داده شده باشد،طبق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، قابل رجوع نیست. لازم به ذکر است هرگاه هبه، معوض و در قبال طلاق باشد، در صورتی که زوجه در دوران عده به مهریه رجوع کند، زوج هم می‌تواند رجوع به زوجیت کند و طلاق بائن به طلاق رجعی تبدیل می‌شود. همچنین اگر بخشیدن مهـریه در مقابل طلاق باشد و زن طلاق داده نشود، این امر ابراء محسوب نشده و یک هبه قابل رجوع است.
بدین ترتیب حتی رجوع از بذل مهریه در صورتی که در دفتر اسناد رسمی انجام شده باشد نیر در صورت عدم اسقاط حق رجوع ضمن سند تنطیمی، متصور است و این امکان وجود دارد که زوجه از هبه رجوع کند؛ اما نکته قابل توجه این است که اگر عقد هبه به صورت رسمی ثبت نشده باشد، باید ابتدا تحقق هبه در دادگاه ثابت شود و سپس از آن رجوع شود که در صورت ثبت رسمی عقد هبه، نیازی به اثبات آن قبل از رجوع وجود ندارد.
آیا زوج می‌تواند برای طلاق زوجه را مجبور به بذل مهریه کند؟
اگرچه بخشش مهریه با اجبار زوج فاقد اثر است و حتی اگر زوج از زوجه مدرکی دال بر بخشش مهریه بگیرد، در صورت اثبات این اجبار فاقد اثر حقوقی می‌شود؛ اما در حقیقت و مطابق آنچه در واقع اتفاق می‌افتد، اجبار زوجه به جهت مخالفت زوج با طلاق تحقق می‌یابد و زوجه در قبال طلاق، مهریه خود را بذل می‌کند تا زوج با طلاق موافقت کند. بدین ترتیب در طلاق‌های خلع و مبارات، زوجه با پرداخت مالی به زوج، از او می‌خواهد که وی را طلاق دهد که البته اگر زوجه در ایام عده طلاق از بذل خود رجوع کند، طلاق نیز ملغی و کان‌لم‌یکن خواهد شد.
آیا برای بذل مهریه اذن پدر زوجه لازم است؟
با توجه به ماده 1082 قانون مدنی، به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر تصرفی که بخواهد در آن انجام دهد و بخشش مهریه نیز در حوزه اختیارات زوجه است و نه قانوناً و نه شرعاً برای بخشش مهریه اذن پدر لازم نیست؛ اما با توجه به اینکه در بسیاری از موارد بخشش مهریه به زوج تحت تأثیر احساسات و یا اجبار صورت می‌پذیرد، برخی دفاتر اسناد رسمی جهت پیشگیری از ایجاد مشکلات آتی، این شرط را در نظر گرفته‌اند تا بخشش مهریه با اطلاع پدر زوجه باشد.
آیا می‌توان از مردی که زوجه را مجبور به بخشش مهریه کرده است شکایت کرد؟
صرف نظر از بلااثر بودن بذل مهریه در اثر اجبار که البته موکول به اثبات اجبار در دادگاه بوده و با دشواری‌هایی همراه است، در صورتی که رفتار زوج در این راستا با تهدید یا توهین یا خشونت فیزیکی همراه بوده باشد، قابلیت پیگیری کیفری موضوع تحت هر یک از عناوین مجرمانه قانونی وجود دارد و حتی در صورت تشکیل پرونده کیفری، می‌توان برای اثبات تحقق اجبار و رفع اثر از مدارک دال بر بذل مهریه، به پرونده‌های کیفری مطروحه استناد کرد.
ریحانه اکرمی
