بررسی جرم خیانت در امانت و مجازات و قوانینش در کشور ما

بررسی جرم خیانت در امانت ،در آیات متعددی از قرآن کریم، مردم به رعایت امانت و درستکاری در روابط اجتماعی با یکدیگر توصیه شده‌اند. مثلا در سوره «مؤمنون» از مراعات امانت و پیمان به عنوان یکی از صفات مؤمنان واقعی یاد شده است. از نظر تاریخی، جرم خیانت در امانت مانند بسیاری از جرایم علیه اموال قدمتی طولانی دارد و از قدیم‌الایام در جوامع بشری وجود داشته است، با این تفاوت که در آن جوامع، این جرم عنوانی مستقل از سایر جرایم علیه اموال نداشت. مثلا در حقوق روم خیانت در امانت مانند بزه کلاهبرداری و سرقت بررسی می‌شد.

به مرور زمان، در قوانین کشور‌های مختلف، از جمله کشورهای اروپایی مثل فرانسه، بلژیک و سوئیس، این جرم که مشتمل بر سوء ستفاده از اعتماد دیگری ( بررسی جرم خیانت در امانت ) است، از جرم سرقت که عبارت از ربودن مال غیر بدون آگاهی و رضایت وی است، همچنین از کلاهبرداری که مشتمل بر فریب و اغفال متصرف مال و بردن مال اوست و نیز از جرایم علیه اموال تفکیک شد.

بررسی جرم خیانت در امانت در اسلام

در اسلام نیز با توجه به آیات و روایات، بررسی جرم خیانت در امانت عملی حرام و در نتیجه گناه محسوب می‌شود و چون برای آن مجازاتی معین در شرع مقرر نشده، با استفاده از عنوان کلی «تعزیرات» قابل مجازات است. در قانون، بررسی جرم خیانت در امانت تعریف نشده، ولی تعریف بعضی از حقوقدانان از آن چنین است: «استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توأم با سوء نیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده و بنا به استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است.»

خیانت در امانت از جرایم مقید است که تحقق آن منوط به این است که ضرری به مالک یا متصرف بر اثر فعل مرتکب وارد شود، اعم از اینکه این ضرر نفعی برای شخص خائن داشته باشد یا خیر. بنابراین، ذبح کردن حیوانی که به امین سپرده شده و در شرف موت قرار گرفته برای جلوگیری از حرام شدن گوشت آن یا فروختن اموال ضایع‌شدنی که در آستانه خرابی است با این هدف که پول آنها کنار گذاشته شده و به صاحب اموال رد شود، چون این کارها ضرری به مالک نمی‌زند، بلکه برعکس وی را منتفع می‌کند، خیانت در امانت محسوب نمی‌شود.

شرایط لازم برای تحقق جرم

موضوع جرم خیانت در امانت باید عین مال یا وسیله تحصیل مال باشد. بنابراین، اگر کسی فرزند خود را به دیگری بسپارد یا او را نسبت به اختراعی که کرده یا اسرار زندگی خود امین قرار دهد، وقوع خیانت در امانت نسبت به فرزند یا اختراع یا اسرار زندگی قابل تصور نخواهد بود. از سوی دیگر، خیانت در امانت در مورد نوشته‌هایی از قبیل سفته و چک که در حقیقت وسیله تحصیل مال هستند نیز قابل ارتکاب است. سپرده شدن مال به امین به یکی از طرق قانونی با شرط استرداد یا به مصرف معین رسانیدن از دیگر شرایط لازم برای تحقق جرم است.

به عبارت دیگر، برای تحقق جرم خیانت در امانت، لازم است که مال موضوع جرم از سوی مالک یا متصرف قانونی به امین سپرده شود. پس اگر شخص، خود مالی را به دست آورده باشد، ارتکاب خیانت در امانت از سوی وی قابل تصور نخواهد بود. دیوان عالی کشور در یکی از آرای خود بر لزوم این شرط تاکید کرده است. به موجب این رأی «تصرف در مال گم‌شده خیانت در امانت نیست، زیرا مالی به متهم سپرده نشده است.»

سپرده شدن به یکی از طرق قانونی، شرط لازم دیگر برای تحقق این جرم است. منظور از این شرط آن است که مال باید از سوی متصرفی که تصرف وی مورد حمایت قانون قرار دارد به امین سپرده شده باشد. بنابراین هرگاه سارق یا غاصبی مالی را به دیگری بسپارد و این شخص به جای استرداد مال به سارق یا غاصب، آن را به مالک اصلی یا مقامات ذی‌صلاح بدهد، نه تنها مرتکب جرم خیانت در امانت نشده، بلکه به وظیفه قانونی خود عمل کرده است.

ضرورت تعلق مال به غیر، شرط سوم تحقق این جرم است. در صورتی که شخص امین، مالک عین مال سپرده‌شده به او باشد، تصاحب مال از سوی وی را نمی‌توان خیانت در امانت دانست. بدین ترتیب، اگر کسی خودرو خود را تا پایان سال به دیگری اجاره داده و مال‌الاجاره را به طور کامل دریافت کرده باشد، چنانچه در اواسط سال به دلیل مسافرت، خودرو برای مدتی به مالک سپرده شود تا پس از مراجعت از سفر آن را باز پس گیرد، ولی مالک از استرداد آن به مستأجر خودداری کند، عمل وی را هر چند که موجب محروم شدن مستأجر از منفعت مال می‌شود، نمی‌توان خیانت در امانت دانست، چرا که او مالک «عین» خودرو است.

مجازات جرم فروش مال غیر

ماده 674 قانون مجازات اسلامی مقرر کرده است: «هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها  استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از 6 ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد.» عنصر مادی تحقق این جرم، خیانت در امانت است که به صورت استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کردن اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته‌های امانی محقق می‌شود.

«استعمال» به معنی مصرف کردن است و شامل هر مصرف‌کردنی می‌شود. تصاحب وقتی تحقق مییابد که مرتکب خود را صاحب و مالک مال وانمود کند و کارهایی انجام دهد که فقط مالک و صاحب مال آن کارها را نسبت به مال خود انجام می‌دهد، مانند فروختن مال مورد امانت. «اتلاف» هم یعنی تلف کردن، مثلا کسی که حیوانی را برای بارکشی به امانت گرفته است، عمدا آن را تلف کند. «مفقود نمودن» به معنی گم کردن است، به گونه‌ای که دسترسی به آن امکان‌پذیر نباشد، مثل اینکه کسی انگشتری را که به امانت گرفته است، در دریا بیندازد.

دادگاه  در رأی خود در بررسی جرم خیانت در امانت باید مشخص کند که مرتکب خیانت در امانت کدام یک از عناصر مادی جرم (استعمال، تصاحب، اتلاف و مخفی کردن) را انجام داده است، در غیر این صورت حکم صادره قابل نقض در دادگاه بالاتر خواهد بود. بنابراین اعمال دیگر مانند «عدم استرداد» نمی‌تواند به ظاهر رکن مادی جرم خیانت در امانت باشد. اما رویه قضایی محاکم بر آن است که چنین موردی را هم خیانت در امانت می‌دانند که البته در این زمینه، باید به هدف امین از عدم استرداد توجه کرد و بر اساس آن، نوع عمل را مشخص کرد. حبس از 6 ماه تا 3 سال مجازات اصلی جرم خیانت در امانت است، اما چون بزه خیانت در امانت همانند جرم کلاهبرداری از جرایم تعزیری محسوب میشود، بسیاری از مجازات‌های تبعی و تکمیلی در مورد محکومان به ارتکاب خیانت در امانت نیز قابل اجرا است.

امید عبدالهیان