حمایت از کودکان، به خصوص دختران، برای جلوگیری از استثمار در ازدواج از موضوعات مهم در بحث‌های حقوق بشری است که در سراسر دنیا به آن توجه شده و بیشتر کشورها بر اساس قوانین و رسوم خود، حداقل سن ازدواج را برای کودکان در نظر گرفته‌اند.
کنوانسیون‌های بین‌المللی مختلفی در ارتباط با ازدواج کودکان وجود دارد که از جمله آنها می‌توان از «کنوانسیون حقوق کودک»، «کنوانسیون رفع هرگونه اشکال تبعیض علیه زنان» و «کنوانسیون رضایت در ازدواج حداقل سن ازدواج و ثبت ازدواج» نام برد. بر اساس کنوانسیون کودک که ایران در سال 1327 به آن پیوست، افراد زیر 18 سال «کودک» محسوب می‌شوند و بر اساس کنوانسیون‌های بعدی نیز ازدواج کودکان ممنوع است.
هشداری از زبان آمار
بنا بر گزارش‌های تازه منتشر شده از طرف قائم مقام کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد، هر روز در جهان 39 هزار دختر بدون رضایت آزادانه خویش و بدون اینکه حق انتخاب داشته باشند یا حتی متوجه عوارض این واقعه تا پایان عمر خود باشند، ازدواج می‌کنند. در صورت ادامه این روند، پیش‌بینی شده است که تا سال 2020 میلادی، تعداد 142 میلیون دختر قبل از سن 18 سالگی ازدواج کنند. درباره کشور خودمان اما اوضاع فرق می‌کند. ایران به طور مشروط عضو کنوانسیون حقوق کودک است، اما احکام شرعی و قوانین موضوعه شرایط خاصی را برای ازدواج کودکان پیش‌بینی کرده است که باید به بررسی این شرایط پرداخت.
تاریخچه سن ازدواج در ایران
تا پیش از 1313 که قانون مدنی ایران به تصویب مجلس شورای ملی رسید، اصولاً سن مشخصی برای ازدواج وجود نداشت و بر اساس سنت‌های هر منطقه، هر پدری در هر سنی که مصلحت می‌دانست، می‌توانست دختر خود را به عقد دیگری در بیاورد. البته عموماً محدودیت‌های ازدواج برای پسران همیشه کمتر بوده و در بحث‌های حمایتی کمتر به پسران توجه شده است. اما با تصویب قانون مدنی، بر اساس ماده ۱۰۴۱ این قانون، سن ازدواج برای دختران ۱۵ سال و برای پسران ۱۸ سال در نظر گرفته شد.
البته در شرایط خاص و با ارائه گواهی دادگاه، دختران از ۱۳ سالگی و پسران از ۱۵ سالگی می‌توانستند ازدواج کنند، اما ازدواج زیر ۱۳ سال در هر صورت ممنوع بود، هرچند که در هر زمان، در مناطق دورافتاده، عرف‌ها و سنت‌ها، جایی برای قانون نمی‌گذاشتند. در سال 1353 و در جریان تصویب قانون حمایت خانواده، باز هم سن ازدواج افزایش یافت و این بار حداقل سن ازدواج برای دختران 18 سال و برای پسران 20 سال تعیین شد. البته در مواردی با اجازه دادگاه، ازدواج دختران درکمتر از سن 18سالگی مجاز اعلام شد.
در هر صورت، حداقل سن ازدواج از 15 سال کمتر نبود. این قانون تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جاری بود، تا اینکه در سال 61 و در جریان اصلاح بخشی از قانون مدنی، تعیین حداقل سن ازدواج از سوی شورای نگهبان خلاف شرع دانسته شد و در اصلاح آن، حداقل سن ازدواج برداشته شد و فقط تشخیص صلاح کودک از سوی ولی تعیین‌کننده سن ازدواج شناخته شد. در سال 79 نمایندگان مجلس شورای اسلامی درصدد برآمدند تا با اصلاح قانون، حداقل سن ازدواج را قانونی اعلام کنند. اما این طرح پس از مخالفت شورای نگهبان، به مجمع تشخیص مصلحت نظام رفت تا در سال 1381 دوباره حداقل سن ازدواج در قانون مدنی وضع شد.
ازدواج پیش از سن بلوغ
موضوع ازدواج پیش از سن بلوغ در خصوص پسران کمتر موضوعیت دارد، اما در خصوص دختران از گذشته رواج داشته و هنوز هم در بخش‌هایی از کشور وجود دارد. پای‌بندی به برخی سنت‌ها، ازدواج‌های فامیلی، رسوم قبیله‌ای و مسائلی از این دست باعث شده تا هنوز در برخی مناطق، آداب ازدواج با قوانین رسمی متفاوت باشد. بر اساس ماده 1041 قانون مدنی:
«عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن 13 سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن 15 سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح».
آنچه از این ماده برداشت می‌شود، این است که اگرچه قانون حد مشخصی را برای ازدواج دختران تعیین کرده، اما اگر مصلحت طفل اقتضا کند و دادگاه نیز این اقتضا را تایید کند، منعی برای نکاح دختر زیر 13 سال و پسر زیر 15 سال وجود ندارد.
ازدواج پس از سن بلوغ و پیش از سن رشد
اگرچه بر اساس روایات محکم شرعی و آنچه که در قانون مدنی تعیین شده، سن بلوغ برای دختران 9 سال تمام قمری و برای پسران 15 سال تمام شمسی است، اما ازدواج دختران قبل از سن 13 سال و پسران قبل از 15 سال منوط به اقتضای مصلحت طفل و اجازه دادگاه است. اما برای پسران که بعد از 15 سال بالغ می‌شوند و دخترانی که در 13 سالگی بالغ هستند، اصولاً منعی در ازدواج وجود ندارد.
نکته‌ای که در خصوص ازدواج پس از سن بلوغ و قبل از سن رشد وجود دارد، فقط نفس عقد نکاح نیست، بلکه چون عقد نکاح دارای آثار مالی است و فرد قبل از سن رشد حق مداخله در اموال خود را ندارد، در این صورت نیز ولی یا قیم طفل حتماً باید در جریان ازدواج وی پیش از سن رشد حتی اگر به بلوغ رسیده باشد، مداخله کند. در شرع و قانون هیچ محدودیتی برای ازدواج فرد پس از سن رشد وجود ندارد، زیرا فرد هم به لحاظ جنسی به بلوغ لازم رسیده و هم از نظر عقلی از رشد و بلوغ کافی برخوردار است.
3هزار کودک مطلقه و بیوه در کشور
بنا بر آمارهای اعلام‌شده از سوی سازمان ثبت احوال کشور در سال 92 حدود 41 هزار و 439 دختر زیر 15 سال ازدواج کردند که این شمار 5/4 درصد از مجموع ازدواج‌های به ثبت رسیده است. همچنین، شمار دخترانی که بین 15 تا 19 سالگی ازدواج کرده‌اند به 234 هزار و 974 تن می‌رسد. این رقم بیش از30 درصد همه ازدواج‌های ثبت شده سال گذشته در کشور است. در بخش ولادت‌های ثبت‌شده در همین مدت نیز 1727 تن از مادران زیر 15 سال سن داشتند.
نکته قابل توجه این است که پسران نیز از ازدواج در سن خردسالی برکنار نمانده‌اند و سال گذشته 313 مورد ازدواج پسران زیر 15 سال مورد تایید ثبت احوال قرار گرفته است. این شمار برای پسران 15 تا 19 سال، 36 هزار و 155تن بوده است. این آمارها در حالی اعلام شده است که در بسیاری از موارد ازدواج خردسالان فقط به صورت شرعی محقق شده است و والدین کودکان از ثبت آنها امتناع کرده‌اند. این در حالی است که ثبت نکردن ازدواج مطابق با ماده 645 قانون مجازات اسلامی جرم است.
شاهرخ صالحی کرهرودی
