جلسه در لغت به معنای نوعی نشست، مجمع و اجتماع و دادرسی نیز در لغت به معنی محاکمه، رسیدگی به دادخواهی و اجرای قانون و عدالت است. بنابراین جلسه دادرسی در لغت به معنی مجمع و اجتماع جمعی از مردم برای رسیدگی به دادخواهی و اجرای قانون و عدالت است.
انواع جلسات دادرسی
جلسات دادرسی دارای انواعی به شرح ذیل است:
جلسه دادرسی عادی یا معمولی (جلسه دادرسی در وقت مقرر)
جلسه دادرسی عادی یا معمولی جلسه‌ای است که بر اساس دفتر تعیین اوقات دادگاه، وقت رسیدگی تعیین شده و وقت آن هم به طرفین دعوا و وکلای آنها ابلاغ و اعلام و برای رسیدگی یا ادامه رسیدگی به دعوای خواهان تشکیل می‌شود.
تعیین وقت در دادگاه باید در نخستین روزی که دادگاه طبق دفتر تعیین اوقات وقت دارد، معین شود.
جلسه رسیدگی خارج از نوبت
بعد از این که پرونده کامل شد، برای صدور دستور تعیین وقت رسیدگی نزد قاضی دادگاه فرستاده می‌شود و قاضی دستور تعیین وقت می‌دهد. اوقات رسیدگی دادگاه زیر نظر قاضی دادگاه تعیین می‌شود و معمولا منشی دادگاه یا مدیر دفتر دادگاه مسئول انجام این وظیفه (یعنی تعیین وقت رسیدگی یک پرونده به دستور قاضی دادگاه، در دفتر تعیین اوقات دادگاه) است. در قوانین موارد زیادی وجود دارد که باید وقت رسیدگی خارج از نوبت تعیین شود. جلسه خارج از نوبت به جلسه‌ای گفته می‌شود که بدون توجه به ترتیب دفتر تعیین اوقات دادگاه، تعیین شود.
هدف و مقصود قانونگذار در این موارد، ضرورت رسیدگی به این پرونده‌ها خارج از نوبت عادی پرونده‌های دیگر است و بنابراین جلسه خارج از نوبت نزدیک‌تر از وقتی است که در دفتر تعیین اوقات برای جلسه عادی و معمولی تعیین می‌شود. به عنوان مثال، اگر نوبت پرونده‌های دادگاه پنج ماهه باشد، دادن نوبت دو ماهه یا یک ماهه به پرونده، نوعی رسیدگی خارج از نوبت است.
در این جا یک سؤال وجود دارد و آن این که آیا در این فرض هر وقتی که کمتر از پنج ماه باشد، خارج از نوبت محسوب می‌شود یا اینکه برای تشخیص وقت عادی از وقت خارج از نوبت، ملاک و معیار سنجش خاص و معینی وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که ضابطه و معیار معین و مشخصی در این مورد وجود ندارد و به طور قطعی و یقینی نمی‌توان گفت که نسبت به وقت پنج ماهه، چه وقتی خارج از نوبت است.
بر اساس عقل، موضوع وقت یک ماهه، خارج از نوبت پنج ماهه است و وقت چهار ماهه نیز خارج از نوبت پنج ماهه محسوب می‌شود. اما بر اساس یک قاعده کلی می‌توان گفت که در این موارد ملاک و معیار، همان حد عرفی موضوع و تصمیم قاضی دادگاه است که چه وقتی را در بین اوقات پنج ماهه به عنوان وقت خارج از نوبت تعیین و دستور ابلاغ آن را صادر کند.
البته تصمیم قاضی به تعیین وقت خارج از نوبت، بدون توجه به کثرت ارجاعات روزانه و ظرفیت دفتر تعیین اوقات و کیفیت پرونده‌های وقتی روزانه نخواهد بود. همان‌طور که گفته شد، جلسه خارج از نوبت نزدیک‌تر از وقت عادی است، اما الزاما نزدیکترین وقت نیست. البته مطابق ماده 100 قانون آیین دادرسی مدنی، در هر موردی که تشکیل دادگاه یا رسیدگی در وقت تعیین‌شده با مانعی مواجه شود، به دستور دادگاه باید نزدیکترین وقت رسیدگی ممکن معین شود.
در این صورت تمام حقوق و تکالیف اصحاب دعوا که مربوط به جلسه‌ای که تشکیل نشده است، باشد، به جلسه بعدی موکول می‌شود. به موجب تبصره ماده 100 قانون آیین دادرسی مدنی، اگر تشکیل نشدن جلسه دادگاه به اصحاب دعوا منتسب نباشد، وقت رسیدگی باید حداکثر ظرف دو ماه تعیین شود. جلسه خارج از نوبت در همه موارد باید با رعایت تشریفات رسیدگی دادرسی انجام شود، مگر در مواردی که خلاف آن در قانون آمده باشد. تفاوت جلسه خارج از نوبت با جلسه عادی در این است که وقت جلسه خارج از نوبت بدون در نظر گرفتن نوبت تعیین می‌شود.
قانونگذار در برخی مواد قانون آیین دادرسی مدنی از قبیل 27، 29، 177، 306 و 390 به موارد برگزاری جلسه خارج از نوبت پرداخته است. ماده ۲۷ این قانون، «در صورتی که دادگاه رسیدگی‌کننده خود را صالح به رسیدگی نداند، با صدور قرار عدم صلاحیت، پرونده را به دادگاه صلاحیتدار ارسال می‌کند. دادگاه مرجوع‌الیه مکلف است خارج از نوبت نسبت به صلاحیت اظهارنظر کند و چنانچه ادعای عدم صلاحیت را نپذیرد، پرونده را جهت حل اختلاف به دادگاه تجدیدنظر استان ارسال می‌کند. رای دادگاه تجدیدنظر در تشخیص صلاحیت لازم‌الاتباع خواهد بود.»
ماده ۲۹ «رسیدگی به قرارهای عدم صلاحیت در دادگاه تجدیدنظر استان و دیوان عالی کشور، خارج از نوبت خواهد بود.» ماده ۱۷۷ «رسیدگی به دعاوی موضوع این فصل، تابع تشریفات آیین دادرسی نبوده و خارج از نوبت به عمل می‌آید.» ماده ۳۹۰ «پس از وصول پرونده به دیوان عالی کشور، رییس دیوان یا یکی از معاونان وی پرونده را با رعایت نوبت و ترتیب وصول به یکی از شعب دیوان ارجاع می‌کند. شعبه مرجوع‌الیه به نوبت رسیدگی می‌کند، مگر در مواردی که به موجب قانون یا به تشخیص رییس دیوان عالی کشور، رسیدگی خارج از نوبت ضروری باشد.»
در ارتباط با جلسه خارج از نوبت، باید به این نکته اشاره کرد که در مراجع قضایی اصل بر رسیدگی با رعایت نوبت و ترتیب است، مگر این که در قانون تصریح به رسیدگی خارج از نوبت شده و مرجع رسیدگی آن هم معین شده باشد، بنابراین اگر در موردی شک و تردیدی وجود داشت، باید رسیدگی با رعایت نوبت صورت گیرد.
جلسه دادرسی فوق‌العاده
جلسه فوق‌العاده وقتی است که دادگاه بنا بر تکلیف قانونی یا با تشخیص ضرورت در امری، تعیین کرده و در آن وقت به موضوع جلسه رسیدگی می‌کند. در قانون وقت فوق‌العاده تعریف نشده است، اما می‌توان گفت که جلسه فوق‌العاده عبارت است از وقتی که دادگاه بدون تعیین وقت قبلی به موضوع رسیدگی می‌کند و در این جلسه بدون حضور طرفین، دادگاه به پرونده رسیدگی یا رأی آن را صادر می‌کند.
مثل زمانی که خواهان دادخواست خود را مسترد یا دعوای خود را استرداد کرده یا طرفین موضوع اختلاف خود را با سازش ختم کرده باشند و تنظیم گزارش اصلاحی را درخواست کنند یا اینکه یکی از اصحاب دعوا فوت کند یا دستور صدور اجراییه یا دستور انجام تأمین دلیل و … داده شود، که در این موارد دادگاه می‌تواند خارج از وقت رسیدگی یا نظارت تصمیم‌گیری کند. وقت فوق‌العاده را می‌توان نخستین وقتی دانست که بعد از رسیدگی به پرونده‌های نوبتی دادگاه حاصل می‌شود و امکان رسیدگی را فراهم می‌سازد.
در دفتر تعیین اوقات دادگاه‌ها، جدولی وجود دارد که در هر روز قسمتی از جدول به عنوان کارهای فوق‌العاده مشخص شده است. محاکم و دادگاه‌ها در هر روز به تعدادی پرونده علاوه بر پرونده‌هایی که دارای نوبت رسیدگی یا احتیاطی هستند، رسیدگی می‌کنند که این رسیدگی‌ها را می‌توان رسیدگی در وقت فوق‌العاده دانست. بنابراین تعیین وقت برای روزهای آینده، در مورد پرونده‌ای به عنوان وقت فوق‌العاده قانونی نیست، زیرا این گونه نوبت دادن، وقت رسیدگی خارج از نوبت به پرونده محسوب می‌شود، نه وقت و نوبت فوق‌العاده . لذا نوبت فوق‌العاده همان وقتی است که در طول روز بعد از رسیدگی به پرونده‌های مقرر، حاصل می‌شود.
تفاوت اساسی بین جلسه فوق‌العاده و جلسه عادی و جلسه خارج از نوبت در این است که اولا وقت فوق‌العاده خارج از دفتر تعیین اوقات دادگاه ثبت نمی‌شود و ثانیا وقت فوق‌العاده برای صدور رأی قاطع تعیین می‌شود و در عمل پس از رسیدن نتیجه تحقیق یا ترتیبات مربوط به ادله مثلا اجرای قرار تحقیق و معاینه محل، اجرای قرار کارشناسی دادگاه در صورتی که پرونده آماده صدور رأی باشد، در وقت فوق‌العاده اقدام می‌کند. همچنین در صورت ایجاد اختلاف بین محاکم در مورد مفاد حکم، هر یک از طرفین می‌توانند رفع اختلاف را از دادگاه صالح درخواست کنند و دادگاه در وقت فوق‌العاده رسیدگی و رفع اختلاف می‌کند.
در ماده 120 قانون آیین دادرسی مدنی و نیز ماده 142 قانون اجرای احکام مدنی، وقت فوق‌العاده به کار رفته است. ماده ۱۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی «در صورتی که قرار تامین اجرا و خواهان به موجب رای قطعی محکوم به بطلان دعوا شود یا حقی برای او به اثبات نرسد، خوانده حق دارد ظرف 20 روز از تاریخ ابلاغ حکم قطعی، خسارتی را که از قرار تامین به او وارد شده است، با تسلیم دلایل به دادگاه صادرکننده قرار، مطالبه کند. مطالبه خسارت در این مورد بدون رعایت تشریفات قانون آیین دادرسی مدنی و پرداخت هزینه دادرسی صورت می‌گیرد.
مفاد تقاضا به طرف ابلاغ می‌شود تا چنانچه دفاعی داشته باشد، ظرف 10 روز از تاریخ ابلاغ با دلایل آن راعنوان کند. دادگاه در وقت فوق‌العاده به دلایل طرفین رسیدگی و رای مقتضی صادر می‌کند. این رای قطعی است. در صورتی که خوانده در مهلت مقرر مطالبه خسارت نکند، وجهی که بابت خسارت احتمالی سپرده شده است، به درخواست خواهان به او مسترد می‌شود.»
پنج تا ده سال البته مطلق نیست و استثنا را طرفین تحقق می بخشند…