نفقه در لغت به معنی هزینه، خرج، اخراجات، خرج هر روزه و خرجی آمده است. نفقه به معنای آنچه انفاق کنند و یا صرف خرج معیشت عیال و اولاد نمایند و یا هزینه زندگی عیال و اولاد می باشد.
به عبارت دیگر نفقه، همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض می باشد.
افراد واجب النفقه چه کسانی هستند؟
افراد واجب النفقه کسانی هستند که به حکم قانون حق دارند، خرج معاش خود را از دیگری که از اقارب آنها محسوب میگردد بستانند. این افراد حسب مقررات مواد 1106، 1195 و 1209 قانون مدنی عبارتند از زوجه دائم، پدر، مادر، اولاد، نوه ها و اجداد.
با این حال علیرغم صراحت مواد قانونی گاه در واجب النفقه بودن برخی از اشخاص تردید ایجاد میگردد. بعنوان مثال اولاد از جمله افراد واجب النفقه است؛ اما آیا فرزند خوانده یا اطفال نامشروع، و یا حتی جنین را نیز میتوان واجب النفقه محسوب کرد یا خیر؟
ماده 11 قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست (مصوب 29/12/1313) در خصوص فرزندخوانده مقرر داشته: «وظایف و تکالیف سرپرست و طفل تحت سرپرستی او از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام، نظیر حقوق و تکالیف اطفال پدر و مادر داراست.» که مفاد این ماده حاکی از آن است که مقنن فرزند خوانده را نیز مانند اولاد، جزء اشخاص واجب النفقه محسوب کرده و همان تکالیفی را که در رابطه با ابوت بر ذمه پدر گذارده در اینجا نیز بر عهده او نهاده است.
در مورد اطفال نامشروع نیز، قسمتی از رأی وحدت رویه شماره 617 _ 3/4/1376 اشعار داشته: «…. زانی پدر عرفی طفل تلقی و در نتیجه کلیه تکالیف مربوط به پدر …. بر عهده وی میباشد…» که با توجه به مفاد رأی صادره باید گفت که چنین به نظر میرسد که ترک انفاق نسبت به طفل ناشی از رابطه نامشروع نیز از طرف پدر جرم و مشمول ماده 642 قانون مجازات اسلامی است.
«ترک انفاق زن و فرزند که زندگی مشترک دارند و یکجا پرداخت میشود، ترک فعل واحد محسوب میگردد و قواعد مربوط به تعدد جرم در مورد آن مجری نیست.»
چنانچه زوج دارای همسران متعدد بوده و هر یک از همسران زوج به عنوان ترک انفاق شکایت نمایند دعوای هر یک از زوجه ها، شکایت جداگانه تلقی میگردد و مرجع رسیدگی کننده باید با توجه به مواد 46 و 47 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 به موضوع رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید.
مصادیق نفقه
- نفقه اولاد: نفقه اولاد به عهده پدر است و پس از فوت پدر یا عدم قدرت او بر انفاق، به عهده پدربزرگ پدرى است. و در صورت عدم پدر و اجداد پدرى یا عدم قدرت آنها نفقه به عهده مادر است و هر گاه مادر زنده نباشد به عهده پدربزرگ مادرى و مادربزرگ مادرى و همچنین مادر بزرگ پدرى است که در فرض آخر اگر بیش از یک نفر باشند به طور مساوى نفقه بین آنها تقسیم مى‌شود.
- نفقه پدر و مادر و اجداد: نفقه پدر و مادر برعهده اولاد و در درجه بعد برعهده اولاد اولاد است، بنابراین نفقه پدر و مادر فقیر در درجه اول به عهده اولاد است. اگر پدر و مادر فقط یک فرزند داشته باشند، همه نفقه بر عهده اوست و اگر چند فرزند داشته باشند، به طور مساوى به پدر و مادر، نفقه خواهند داد. یعنى به نسبت برابر باید مخارج زندگى پدر و مادر خود را بپردازند و از این لحاظ تفاوتى بین دختر و پسر نیست. هرگاه شخصى فرزند بلافصل نداشته باشد یا فرزند او توانایى پرداخت نداشته باشد، نفقه او برعهده اولاد اولاد خواهد بود.
- نفقه همسر: از جمله تکالیف زوج نسبت به زوجه، پرداخت نفقه زوجه است که در صورت استطاعت و تمکن مالی زوج، برعهده وی قرار گرفته و مکلف به پرداخت مستمر آن به زوجه می شود. نفقه زوجه شامل همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زوجه از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم(در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض) میباشد.
فرق نفقه زوجه با نفقه نزدیکان
ماهیت نفقه اقارب و نفقه زوجه متفاوت است. نفقه زوجه حق است و در صورت نپرداختن بر ذمه زوجه دِین مى گردد و قابل اسقاط و مطالبه است و گذشت زمان آن را از بین نمى برد. در حالى که نفقه سایر اقارب حکم تکلیفى غیر قابل اسقاط است که اگر نپرداخت، فقط محکمه مى تواند وى را از باب انجام تکلیف واجب، ملزم به پرداخت نماید.
در واقع، نفقه زوجه حقى است که بر دین زوج است، فرق نمى کند زوج دارا باشد یا ندار، زوجه مطالبه کند یا نکند. نفقه زوجه بر نفقه سایر افراد واجب النفقه مثل پدر و مادر و اولاد مقدم است.
این رأى فقهى در تأمین و تضمین نفقه زوجه و در نتیجه به پایدارى نهاد خانواده بى شک موثر است. ممکن است زوج بابت دیون متعدد و نپرداختن نفقه اقارب و زوجه بدهکار گردد و دارایى وى نیز پاسخگوى همه دیون وى نباشد با این رأى دیگر لازم نیست زن نگران این موضوع باشد که آیا چیزى براى وى باقى خواهد ماند یا خیر؟ چرا که براى حفظ نهاد خانواده شارع مقدس مقرر نموده است که نفقه زوجه بر نفقه اقارب مقدم است.
همسر موقت نفقه ندارد مگر اینکه در ضمن عقد شرط کرده باشند، در این صورت به سبب شرط واجب خواهد شد. از نفقه های واجب که بر عهده شوهر است، عبارت است از: خوردنى، پوشیدنى، نوشیدنى و محل سکونت، با فرش متعارف. هزینه آرایش و نظافت و امثال آن، اگر زوجه آن را مطالبه کند، بر عهده زوج مى باشد، ولى اگر مطالبه نکند، برایش واجب نیست.
