بررسی شرایط و قوانین محاکمه مجرمان خردسال

براساس اقتضای کودکی و صغر سن گاهی اوقات خطاهایی از ایشان سر می‌زند که تنها تفاوتش با جرایم ارتکابی توسط بزرگسالان، همین نسبت سنی است وگرنه جرم به همان اندازه بزرگ است و قانون هم نمی‌تواند از جنبه خصوصی و عمومی‌اش چشم پوشی کند. به همین خاطر قانونگذار از دیر باز به این مساله توجه کرده و به آن با رویکردی مدبرانه و عالمانه نگریسته تا علاوه بر جنبه قهری قانون از بروز مجدد این جرایم توسط اطفال جلوگیری شده و به عبارتی به جنبه بازدارندگی مجازاتها نیز التفات کرده باشد.

دادسرای اختصاصی

قانون همان طور که برای بزرگسال‌ها مقرراتی تعیین کرده است تا در صورتی‌که آنها اقدامی خلاف انجام دهند با واکنش‌هایی روبه‌رو و تنبیه می‌شوند، برای کودکان و نوجوانانی هم که به هر علتی عمل خلاف قانون انجام دهند، مقرراتی پیش‌بینی کرده است. البته قوانین و مقررات مربوط به اطفال و نوجوانان که منظور از آنها افراد کمتر از 18 سال است، تفاوت‌هایی با بزرگسالان دارد.

یکی از نکاتی که باید به آن توجه کرد، این است که قانونگذار مقررات و تشریفات خاصی را برای رسیدگی به کارهای خلاف قانون کودکان و نوجوانان در نظر گرفته که متناسب با روحیه و شخصیت آنها باشد تا از این طریق اعلام کند که برای شخصیت و حیثیت آنها اهمیت و توجه خاصی قائل است. قصد و هدف دیگر قانونگذار جلوگیری از جری شدن کودکان است تا بعدها دوباره سراغ انجام رفتارهای خلاف قانون نروند. در کنار دادگاه اطفال و نوجوانان شعبه‌ای از دادسرا با عنوان دادسرای ویژه نوجوانان به سرپرستی یکی از معاونان دادستان و با حضور یک یا چند بازپرس تشکیل می‌شود. تحقیقات مقدماتی جرایم افراد 15 تا 18 سال بجز جرایم منافی عفت و جرایم تعزیری درجه 7 و 8 که به طور مستقیم توسط دادگاه صورت می‌گیرد، در این دادسرا انجام می‌شود.

قضات دادسرای اطفال و نوجوانان

قوانین مربوط به اطفال و نوجوانان در دادسرایی با همین نام اجرا می‌شود؛ جایی که برای داوری و اعلام نظر درباره اعمال خلاف قانون کودکان و نوجوانان و تصمیم‌گیری در مورد آن، قضاتی مشغول هستند که ویژگی‌های خاصی دارند. در این صورت کودکان و نوجوانانی که به هر علتی سر از این دادگاه در آورده‌اند و همین طور پدر و مادران آنها، با اینکه مضطرب و نگرانند اما تا حدی هم خیال‌شان راحت است. زیرا می‌دانند افرادی دارای تخصص و ویژگی‌های خاص قرار است به پرونده رسیدگی کنند.

براساس قانون آیین دادرسی کیفری سال 92، کسی که قرار است در دادگاه اطفال و نوجوانان قضاوت کند، باید علاوه براینکه حداقل 5 سال سابقه خدمت قضایی داشته باشد، باید دو‌ره‌های آموزشی لازم را هم بگذراند. همین‌طور بهتر است قاضی این دادگاه، طعم شیرین پدر شدن را نیز چشیده و خودش هم فرزند داشته باشد. شاید علت در نظر گرفتن این ویژگی برای قاضی دادگاه اطفال و نوجوانان این باشد که این فرد، با کودکان و نوجوانان هر چند خلافکار، رفتاری پدرانه، دلسوزانه و هدایتگرانه داشته باشد.

همراهان قاضی دادگاه

یکی دیگر از تفاوت‌های دادگاه اطفال با سایر دادگاه‌ها این است که در جلسه رسیدگی به اتهام کودک یا نوجوان، در کنار قاضی، دو مشاور نیز حضور دارند. مشاوران دادگاه اطفال و نوجوانان از میان افراد متخصص در رشته‌های علوم تربیتی، روان‌شناسی، جرم‌شناسی و مددکاری اجتماعی که با مسائل روان‌شناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان آشنایی دارند، انتخاب می‌شوند. پس اگر متهم دختر باشد، باید حداقل یکی از مشاورانی که در جلسه رسیدگی حضور دارند، زن باشد.

به چه کسانی اطلاع داده می‌شود؟

پس از اینکه وقت رسیدگی به اتهام کودک یا نوجوان تعیین شد، دادگاه آن را به پدر و مادر اطلاع می‌دهد. سرپرست قانونی کودک یا نوجوان، که می‌تواند پدر بزرگ یا مادربزرگ و پدرخوانده و مادرخوانده یا هر فرد دیگری باشد، وکیل یا نماینده قانونی کودک و نوجوان و دادستان و شاکی نیز از این موضوع مطلع می‌شوند تا در زمان تعیین شده در دادگاه حاضر شوند.

وقت دادرسی در مورد کودک یا نوجوانی که در موقع رسیدگی به اتهامش، 18 سال تمام داشته یا مدتی از رسیدن او به این سن گذشته باشد، به خود او یا وکیلش اطلاع داده می‌شود.

گاهی اوقات کودک یا نوجوان، اعمال خلاف قانونی انجام می‌دهد که مجازات چندان سنگینی ندارد. در این صورت اگر متهم، پدر و مادر داشته باشد آنها و اگر پدر و مادر نداشته باشد، سرپرست قانونی مانند پدرخوانده یا وکیل کودک می‌توانند در دادگاه حاضر شوند و از دادگاه بخواهند که به موضوع رسیدگی کند. در صورتی که مقدمات و شرایط لازم برای رسیدگی فراهم باشد، دادگاه بدون اینکه وقت رسیدگی را تعیین کرده باشد، می‌تواند جلسه را تشکیل دهد و تصمیم‌گیری کند. این موضوع مربوط به مواردی است که کودک یا نوجوان، جرایم زیر را مرتکب شده باشد:

• جرم تعزیری درجه 6 که مجازات آن شامل این موارد می‌شود:

1. حبس بیش از شش ماه تا دو سال.
2. جزای نقدی بیش از 20 میلیون ریال تا 80 میلیون ریال.
3. شلاق از 31 تا 74 ضربه و تا 99 ضربه در جرایم منافی عفت.
4. محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از 6 ماه تا 5 سال.
5. انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها.
6. ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.
7. ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.
8. ممنوعیت از صدور برخی از اسناد تجاری توسط اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.

• جرم تعزیری درجه 7 که مجازات آن شامل این موارد است:

1. حبس از 91 روز تا شش ماه.
2. جزای نقدی بیش از 10 میلیون ریال تا 20 میلیون ریال.
3. شلاق از 11 تا 30 ضربه.
4. محرومیت از حقوق اجتماعی تا 6 ماه.

• جرم تعزیری درجه 8 که مجازات آن موارد زیر را شامل می‌شود:

1. حبس تا سه ماه.
2. جزای نقدی تا 10 میلیون ریال.
3. شلاق تا 10 ضربه.

• جرایم تعزیری که مجازاتی به غیر از حبس دارد.

افرادی که می‌توانند در جلسه حاضر شوند

براساس قانون، بعضی اشخاص می‌توانند در جلسه رسیدگی به اتهام اطفال و نوجوانان حاضر شوند که شامل این افراد می‌شوند:

پدر و مادر کودک یا نوجوان، ولی یا سرپرست قانونی کودک و نوجوان مثل پدربزرگ یا پدرخوانده ، وکیل، شاکی پرونده، شاهدان یا افرادی که ماجرای اتفاق‌افتاده را خود دیده‌اند، مطلعان یا افرادی که از موضوع آگاهی دارند، مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی. به نظر می‌رسد حضور پدر، مادر و ولی یا سرپرست قانونی کودک یا نوجوان به دلیل حساس بودن شخصیت او باشد تا حتی در دادگاه و مقابل قاضی، حمایت پدر و مادر را در کنار خود حس کند و به آن دلگرم باشد.

حضور کودک لازم نیست

در مورد کودکی که هنوز به سن بلوغ شرعی نرسیده است، باید گفت دادگاه می‌تواند همه مراحل رسیدگی به اتهام یا بخشی از آن را (البته در صورتی که به صلاح کودک باشد) در غیاب او و بدون الزام به حضورش برگزار کند. حتی اگر رأی صادره در مورد کودک، بدون حضور او هم باشد، باز هم این رأی، در شمار رأی‌های حضوری محسوب می‌شود، نه غیابی. در برخی موارد دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان به ولی یا سرپرست قانونی وی اطلاع می‌دهد که برای کودک، وکیل بگیرد. این موارد شامل عناوین زیر است:

1. جرایمی که دادگاه کیفری یک، صلاحیت رسیدگی به آنها را دارد.
2. جرایمی که مجازات آن، پرداخت دیه یا ارش به میزان بیش از یک پنجم دیه کامل است.
3. جرایم تعزیری درجه 6 یا بالاتر.

بد نیست بدانید ارش به مالی گفته می‌شود که مجرم، در مقابل صدمه‌ای که به قربانی وارد کرده است به او می‌پردازد، البته در صورتی که در شرع برای آن جراحت یا صدمه یا برای عضو، دیه تعیین نشده باشد.

حق دفاع

اگر پدر و مادر یا ولی و سرپرست قانونی کودک یا نوجوان، برای او وکیلی انتخاب نکردند یا وکیل بدون اینکه دلیل موجه خود را اعلام کند، در دادگاه حاضر نشود، در مرجع قضایی برای متهم، وکیل تعیین می‌شود. در صورتی هم که کودک یا نوجوان مرتکب جرایم تعزیری درجه 7 و 8 شده باشد که در بالا به موارد آن اشاره شد، ولی یا سرپرست قانونی این اختیار را دارد که از کودک یا نوجوان دفاع کرده یا وکیلی برایش انتخاب کند البته نوجوان نیز می‌تواند به دفاع از خود بپردازد.

گاهی پیش می‌آید که دادخواست ضرر و زیان ایجاد شده به دلیل جرم، در دادگاه اطفال و نوجوانان مطرح می‌شود. برای رسیدگی به چنین مواردی لازم نیست که کودک یا نوجوان در دادگاه حضور داشته باشد مگر در صورتی که گفته‌های او برای صدور رأی توسط دادگاه ضرورت داشته باشد.هر نوع تصمیم‌گیری توسط دادگاه اطفال و نوجوانان علاوه بر اینکه به شاکی، متهم و محکوم‌علیه (کسی که حکم به نفع او صادر می‌شود) اعلام می‌شود، به ولی یا سرپرست قانونی متهم و محکوم‌علیه و وکیل آنها نیز اعلام خواهد شد.

سید محسن روحانی