کسب وکار در فضای مسکونی به‌عنوان راهکاری مهم برای ایجاد اشتغال و درآمد در سراسر جهان از جمله ایران مورد حمایت قرار می‌گیرند. قابلیت انجام این نوع مشاغل در منزل مسکونی، سبب ایجاد مزایای بسیاری برای شاغلان آنها می‌شود که از جمله می‌توان به ایجاد توازن بین مسئولیت خانوادگی زنان و اشتغال آنان، حذف هزینه‌های مربوط به خرید، رهن و اجاره کارگاه و رفت‌وآمد، استفاده از نیروی کار سایر اعضای خانواده و ایجاد زمینه‌های کار خانوادگی، امکان انتقال تجارب از طریق آموزش غیررسمی به شیوه استاد-شاگردی بین اعضای خانواده و دیگران اشاره کرد. قانونی در تاریخ 1389/2/22 برای ساماندهی و حمایت این مشاغل خانگی به تصویب رسیده است.
امتیازات دایر کردن مشاغل خانگی
مشاغلی که مجوز کسبوکار خانگی را دریافت کرده باشند از امتیازاتی برخوردارند. یکی از مهمترین مزایای این مشاغل، معافیت از عوارض اداری و تجاری تعیینی و مصوب شوراهای اسلامی شهرها و روستاهاست. بی‌نیازی به تغییر کاربری مسکونی امتیاز بزرگ دیگر اخذ مجوز کسبوکار خانگی است. علاوه بر این، صاحبان این مشاغل از امتیازات استفاده از بازار محلی شهرداری برای عرضه محصولات خانگی، عضویت در شرکت سهامی عام خوشه‌ای تخصصی کسبوکار خانگی، استفاده از ضوابط حمایتی در زمینه‌های مالیات، تأمین وام قرض‌الحسنه اشتغال، حق بیمه خویش‌فرما، تعرفه مصرف آب، برق و سوخت مصرفی و استفاده از تسهیلات بانکی به‌ویژه قرض‌الحسنه بانک‌ها و صندوق مهر امام رضا(ع) نیز برخوردارند.
وظایف دستگاه‌ها
در قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی وظایفی برای وزارت کار و امور اجتماعی، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی، شهرداری‌ها، ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی و دستگاه‌های عضو این ستاد پیش‌بینی شده است. سازمان صدا و سیما موظف شده است برای توسعه فرهنگ مشاغل خانگی و انسجام‌بخشی به این مشاغل با امکانات موجود، با مشارکت وزارت کار و امور اجتماعی به‌صورت مستمر در ساعات معین به تولید برنامه‌های آموزشی و ترویجی اقدام کند. شهرداری‌ها نیز موظفند به تناسب تعداد و تنوع کسب و کار خانگی، مکان‌های مناسبی را (بازار محلی موقت) برای عرضه محصولات صاحبان این مشاغل، به‌صورت دوره‌ای در روزهای مشخص هفته تأمین کند. وزارت کار و امور اجتماعی نیز وظیفه دارد با هماهنگی سایر دستگاه‌های مسئول، آموزش‌های مهارتی و فنی مورد نیاز صاحبان کسب و کار خانگی را به تناسب بازار کار، معین و به تصویب ستاد برساند.
مشاغل خانگی کدامند؟
مشاغل خانگی به آن بخش از کسبوکارهای خانوادگی گفته می‌شود که ممکن است مشارکت همه اعضای خانواده را در برنداشته و فقط یک یا چند نفر از اعضای خواده به فعالیت اقتصادی مشغول باشند. از نظر ILO، موقعیت مکانی یعنی وجود کسبوکار در منزل معیار شناسایی مشاغل خانگی است. قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی در تعریف مشاغل خانگی مقرر می‌کند: «منظور از مشاغل یا کسبوکار خانگی، آن دسته از فعالیت‌هایی است که با تصویب ستاد موضوع ماده(3)، توسط عضو یا اعضاء خانواده در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسبوکار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار شکل می‌گیرد و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می‌گردد.»
استثنایی برای استفاده غیرمسکونی
پروانه ساختمانی، مجوزی قانونی است که از طرف شهرداری برای هرگونه ساخت‌و‌ساز برای صاحبان املاک صادر می‌شود. در این مجوزها، کاربری املاک درج می‌شود. نوع و استفاده از زمین و ساختمان که در طرح‌های شهری و پروانه‌های صادره از شهرداری لحاظ می‌شود، کاربری نامیده می‌شود. «قانون شهرداری» تغییر در نحوه استفاده از ساختمان و نقض ضوابط مربوط به کاربری را ممنوع کرده و کمیسیون ماده 100 شهرداری را مرجع رسیدگی به این‌گونه تخلفات دانسته است. یکی از استثناهایی که اجازه می‌دهد در فضای مسکونی، کسب و کار راه‌اندازی شود، «قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی» مصوب 1389 است.
صدور مجوز
دستورالعمل صدور مجوز مشاغل خانگی توسط ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی تصویب شده است. متقاضیان مجوز مشاغل خانگی باید به آدرس اینترنتی www.mashaghelkhanegi.ir مراجعه و فرم مخصوص را پرکنند. در همین فرم نوع کسبوکار خانگی مورد نظر تعیین می‌شود. به‌عنوان مثال مشاغل نخ ریسی سنتی (فرش)، رفوگری (فرش و گبه)، طراحی نقش فرش با رایانه، رنگ آمیز نقشه فرش، پرداخت و مرمت فرش و بافت تابلو فرش مشاغلی هستند که در حوزه صنعت فرش در سامانه مشاغل خانگی پیش‌بینی شده است. وزارت کار و امور اجتماعی موظف است ضمن شناسایی مشاغل و کسبوکار خانگی با کمک دستگاه‌های ذی‌ربط، فهرست مشاغل مجاز خانگی را همه ساله به تصویب ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی برساند. صاحب مجوز به منزله کارفرما تلقی می‌شود و کارگاه‌های خانوادگی، مشمول مبحث دوم فصل چهارم قانون کار می‌شوند؛ بنابراین شاغلان در مشاغل خانگی مشمول حمایت‌های قانون کار هستند.
امتیازات اجتماعی دایر کردن مشاغل خانگی
نخستین مزیت کسبوکارهای خانگی، «حفظ اصول انسانی در محل کار» است. مشاغل خانگی به راحتی می‌توانند سطوح بالاتری از حس انسان دوستی را نسبت به شرکت‌های معمولی ایجاد کنند. علاوه بر این، یک کسبوکار خانگی راحت‌تر از مدیرانی که باید به طور سالیانه حساب پس دهند، می‌تواند به کارهای بلند مدت بیندیشد. علاوه بر این، کسبوکارهای خانگی مدت‌هاست که مزیت ارائه کیفیت و بها دادن به مشتری را حفظ کرده‌اند. به همین دلیل سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان بخش عمومی در کشورهای مختلف توجه ویژه‌ای نسبت به بهبودی، موفقیت و افزایش طول عمر این نوع کسب‌وکارها داشته‌اند. کمک به رسمی کردن بخشی از فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی که در خانه‌های مسکونی انجام می‌شود و فراهم کردن امکان گردآوری آمار از این بخش و به‌تبع برنامه‌ریزی بهتر برای آن از مزیت‌های دیگر حمایت از مشاغل خانگی است.
امید عبدالهیان