در سال 1392 همزمان با تصویب و ابلاغ قانون جدید آیین دادرسی کیفری، به استناد ماده 31، تشکیل پلیس ویژه کودکان و نوجوانان در نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران به منظور حُسن اجرای وظایف ضابطان در مورد اطفال و نوجوانان، الزامی و مقرر شد برای تشکیل این پلیس، وظایف و اختیارات آن به موجب لایحه‌ای توسط رئیس قوه قضائیه تهیه شود. گرچه از زمان تصویب و ابلاغ این قانون، لایحه مذکور در قوه قضائیه نهایی نشده است، اما اواخر سال گذشته فرمانده نیروی انتظامی تهران بزرگ ازز آغاز فعالیت پلیس ویژه اطفال و نوجوانان خبر داد و گفت: در همه کلانتری‌ها پرونده کودکان و نوجوانان بزهکار و بزه‌دیده توسط این پلیس به صورت تخصصی رسیدگی خواهد شد.
با وجود اینکه ناجا در اقدامی زودهنگام، پلیس ویژه اطفال را راه‌اندازی کرده است، اما به گفته کارشناسان، نیروهای این بخش باید از تجارب کافی برخوردار باشند و در رشته‌های حقوق، روان‌شناسی و علوم اجتماعی تحصیل کرده و امکانات متفاوتی از سایر نیروهای پلیس در اختیار داشته باشند تا به کاهش جرایم و جلوگیری از تکرار جرم توسط اطفال کمک کنند. «سیدعلی کاظمی» رئیس اداره مطالعات حقوقی و قضایی قوه قضائیه، «علی اصغر مهابادی» عضو هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی و «بهنامم حبیب‌زاده» استاد دانشگاه و حقوقدان بایدها و نبایدهای تشکیل «پلیس اطفال» را مورد بررسی قرار دادند.
راه زیادی تا تشکیل چنین پلیسی خواهیم داشت
«سیدعلی کاظمی» رئیس اداره مطالعات حقوقی و قضایی قوه قضائیه، استاد دانشگاه، حقوقدان و قاضی دادگستری با اشاره به سرنوشت تشکیل پلیس اطفال در قوانین می‌گوید: «در ماده 31 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1392، پیش‌بینی شده بود که بعد از 6 ماه از تصویب قانون باید لایحه تشکیل «پلیس اطفال» توسط ریاست قوه قضائیه تدوین و جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم شود. به همین جهت پیش‌نویس اولیه‌ای در پژوهشگاه قوه قضائیه توسط برخی اساتید دانشگاه تهیهه شد و بعد از آن در معاونت حقوقی قوه قضائیه مورد بررسی قرار گرفت و بخش‌هایی از آن اصلاح و بخش‌هایی به پیش‌نویس اضافه شد؛ در نهایت پیش‌نویس اکنون برای نظرخواهی از بخش‌های مختلف ارسال شده و منتظر نظرات آن بخش‌ها هستیم.»
وی با بیان اینکه متاسفانه تاکنون پلیس اطفال تشکیل نشده است، می‌افزاید: «با وجود اینکه هنوز لایحه تشکیل پلیس اطفال تصویب نشده است، در نیروی انتظامی ظاهراً به صورت پایلوت قسمت‌هایی به موضوع پلیس اطفال اختصاص داده شده است منتهی تا قانون نباشد، پلیس اطفال نمی‌تواند تشکیل شود و پلیس در این مورد اختیاری ندارد. حتی به فرض اینکه کلانتری برای اطفال ایجاد شود، پلیس نمی‌تواند کاری انجام دهد. بنابراین باید لایحه تشکیل پلیس اطفال توسط ریاست قوه قضائیه به مجلس شورای اسلامی ارسال شود و راه زیادی تا تشکیل چنین پلیسی خواهیم داشت.»
این استاد دانشگاه درباره زمان تشکیل پلیس اطفال هم بیان می‌کند: «اگر مسیر لایحه تشکیل پلیس اطفال به خوبی طی شود، حداقل 2 سال طول خواهد کشید تا چنین پلیسی ایجاد شود؛ اما امیدواریم این لایحه به زودی به نتیجه برسد و پلیس اطفال تشکیل شود.» کاظمی در خصوص ویژگی‌های مورد نیاز پلیس اطفال هم خاطر نشان می‌کند: «زمانی‌که با کودکان سروکار داریم، در واقع رویکرد انتظامی و امنیتی بر پلیس حاکم نیست. توجه داشته باشید که در چنین شرایطی پلیس جامعه محور است، رویکرد اجتماعی دارد و به نوعی «مددکار پلیس» است که به کمک کودکان می‌شتابد و نوع نگاه او بیشتر حمایتی است، نه برخوردی و مقابله‌ای.»
توجه به اطفال بزه‌دیده و بزهکار در لایحه تشکیل پلیس اطفال
وی ادامه می‌دهد: «در لایحه تشکیل پلیس اطفال، این موضوع در نظر گرفته شده که پلیس هم به کودکان بِزهکار و کسانی که ناقض قوانین جزایی هستند و هم کودکانی که قربانی یا بزه‌دیده هستند، توجه کند. در حالی که در برخی از کشورها پلیس اطفال فقط برای کودکان بزهکار است اما در کشور ما رویکرد وسیع‌تری حاکم است و پلیس اطفال اختیارات بیشتری دارد.» این قاضی دادگستری با اشاره به ویژگی‌های در نظر گرفته شده برای پلیس اطفال در لایحه مذکور می‌گوید: «در قانون آیین دادرسی کیفری به موجب تبصره 285، پلیس اختیارات بسیار محدودی در مورد نوجوانان (15 تا 18 سال) دارد؛ اما در لایحه پلیس اطفال اختیارات مناسبی برای پلیس در نظر گرفته شده است تا این نیرو بتواند اقدامات لازم را انجام دهد.
این اقدامات شامل پیشگیری‌های زودرس، ثانویه و ثالثیه و همچنین اختیارات قضازدایی می‌شود؛ یعنی پلیس می‌تواند در برخی از جرایم خرد و برخی انحرافات وارد عمل شود؛ حتی بدون اینکه کودک وارد فرآیند دادرسی شده و برای او پرونده مجرمانه تشکیل شود هم پلیس می‌تواند رأساً تصمیم بگیرد و یکی از راهکارهایی که در قانون پیش‌بینی شده است را استفاده کند. به طور مثال فرض کنید کودک زمانی که باید در مدرسه حضور داشته باشد، در حال پرسه زنی در خیابان باشد یا با ورود به گروه‌های خاص اقدامات قلدرمآبانه و پرخاش‌جویانه انجام دهد. در این زمینه پلیس می‌تواند تصمیم بگیرد؛ اما در جرایم سنگین، طفل وارد مسیر دادرسی می‌شود و اختیار با مقام قضایی است که در این زمینه تصمیم‌گیری کند.»
لزوم تهیه امکانات ویژه برای پلیس اطفال
کاظمی لایحه تشکیل پلیس اطفال را لایحه‌ای مترقی میداند و تأکید می‌کند: «در این لایحه پیش‌بینی شده است که افسران پلیس ویژه اطفال علاوه بر شرایط عمومی مانند سایر افسران پلیس، شرایط اختصاصی هم داشته باشند؛ از جمله اینکه تحصیلات خاصی در حوزه‌های مددکاری، حقوق، جامعه شناسی، علوم تربیتی و رشته‌های مرتبط را طی کنند و از جهت روحی و اخلاقی با کودکان سازگار باشند. این نیروها باید دوره‌های آموزشی ویژه‌ای در خصوص اطفال را گذرانده و از امکانات خاصی مانند خودرو و کلانتری برخوردار باشند؛ فضای آنها نیز نباید خشونت ساختاری برای اطفال داشته باشد. همچنین برای آنها یونیفورم ویژه‌ای شبیه لباس عادی در نظر گرفته شده است تا خیلی شبیه پلیس نباشند. در مجموع با این ویژگیها، پلیسی تشکیل خواهد شد که «کودک مدار» است و برای کودکان سرزمین ما که قشر وسیعی هستند، خدمات شایانی را ارائه می‌کند.»
وی در خصوص این شائبه که بار مالی این لایحه از دلایل عدم تشکیل پلیس اطفال عنوان شده است، هم تصریح می‌کند: «تاکنون چنین مسئله‌ای مطرح نشده است؛ ضمن اینکه ما بار اضافه‌ای را نمی‌خواهیم بر پلیس تحمیل کنیم، بلکه می‌خواهیم قسمتی از وظایف پلیس موجود را جدا کرده و به صورت ویژه و با نام «پلیس اطفال» به خدمت بگیریم. بنابراین قصد این است که قسمتی از کلانتری‌ها و نیروها در پلیس آگاهی یا پلیس مواد مخدر که ارتباط با اطفال دارند، جدا شوند و به صورت تخصصی در حوزه اطفال کار کنند. این بدان معنا نیست که امکانات مالی زیاد لازم باشد؛ کمااینکه نیاز به تغذیه مالی وجود دارد تا دست پلیس باز باشد و بتواند امکانات متناسب را تهیه کند ولی اکنون در این مرحله بحث مالی مطرح نیست.»
پلیس خط مقدم مواجهه با کودکان است
این حقوقدان با تأکید بر ضرورت تشکیل پلیس اطفال نیز می‌گوید: «تاکنون قوانین و مقررات ما نگاه بدبینانه‌ای نسبت به پلیس در برخورد با اطفال و نوجوانان داشته‌اند و اختیارات، امکانات و صلاحیت لازم را به پلیس جهت مواجهه معقول و منطقی نداده‌اند. یکی از دلایل این است که نگران بودند برخی افراد پلیس، خدای ناکرده با ظرافت‌های رفتاری که باید در مواجه با کودکان در نظر بگیرند، نا آشنا باشند. اکنون که تشکیل پلیس اطفال به صورت تخصصی مطرح شده است، باید این بی اعتمادی در چارچوب قوانین کنار گذاشته و صلاحیت و اختیارات لازم به پلیس داده شود؛ ضمن اینکه پلیس باید مسئولیت لازم در این زمینه را داشته باشد.»
کاظمی اضافه می‌کند: «با توجه به اینکه پلیس خط مقدم مواجهه با کودکان است و در واقع «خیابان» محل ارتباطی آنهاست و همچنین با توجه به اینکه کشور ما جمعیت جوان زیادی دارد، باید دقت و ظرافت‌ها رعایت شود تا حتی یک کودک دچار مشکل نشود. پلیس اطفال پلیس زایدی نیست و اگرچه تشکیل چنین پلیسی به تأخیر افتاده است، ولی ضرورت تشکیل چنین نیرویی بالاست؛ چراکه جمعیت جوان ما یک چهارم جمعیت کشور است و این جمعیت نیازمند پلیس دقیق، منضبط، کاربلد و آشنا به مسائل کودکان و کودک‌مدار است تا بتواند مصالح کودکان را رعایت کند.»
نیازی به تشکیل پلیس اطفال نیست!
اما «علی‌اصغر مهابادی» عضو هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی با اعتقاد براینکه نیازی به تشکیل پلیس اطفال نیست، می‌گوید: «در قانون تنها کسانی که با وجود جرم مشهود و غیر مشهود نمی‌توان از آنها تحقیق کرد، اطفال هستند. بنابراین وقتی از اطفال نمی‌توان تحقیق کرد، چه تفاوتی می‌کند که پلیس عادی طفل را دستگیر کند یا پلیس اطفال؟ گرچه قانونگذار تشکیل پلیس اطفال را مقرر کرده است اما من تاثیر حظور این پلیس را درک نمی‌کنم.»
وی ادامه می‌دهد: «در تبصره 2 ماده 285 قانون آیین دادرسی کیفری قانونگذار آورده است که در جرایم مشهود نیز ضابطان دادگستری حق تحقیق از اطفال را ندارند و به محض احراز طفولیت، طفل باید مستقیم به دادگاه اطفال – نه دادسرای اطفال و نوجوانان- معرفی شود؛ بنابراین تصور نمی‌کنم که پلیس اطفال نیز گرهی از مشکلات بگشاید و تأثیری در این زمینه داشته باشد. اگر قانونگذار میگفت مانند نوجوانان می‌توان طفل را ابتدا به دادسرا و دادگاه معرفی کرد، میتوانستیم بگوییم که «ضابط»» مقدماتی را انجام دهد؛ ولی وقتی ما حق نداریم طفل را در هر شرایطی بازجویی کنیم، تشکیل پلیس اطفال چه فایده ای دارد؟ بنابراین تصور می‌کنم بهتر است در قسمت اجرای احکام بر موضوع اطفال کار شود تا تحقیقات مقدماتی که توسط قاضی انجامم می‌شود.»
کاهش جرایم و جلوگیری از تکرار جرم با تشکیل پلیس اطفال
دکتر «بهنام حبیب‌زاده» استاد دانشگاه و حقوقدان در خصوص هدف اصلی از تشکیل پلیس اطفال بیان می‌کند: «قانونگذار در قانون آیین دادرسی کیفری جدید، در خصوص کودکان سیاست حمایتی در نظر گرفته است به این دلیل که اطفال افرادی آسیب‌پذیر، کم‌توان و بی‌دفاع هستند و قدرت دفاعی لازم را ندارند؛ براین اساس قانونگذار در مواجهه با این قشر در مرحله کشف جرم و تحقیقات مقدماتی و رسیدگی و اجرای کیفر، سیاست افتراقی حمایتی را در پیش گرفته است. بنابراین وقتی اطفال واردد سیستم عدالت کیفری میشوند، نخستین برخورد آنها با پلیس است و اگر برخورد مناسب با شخصیت این افراد صورت نگیرد، در آینده ممکن است این برخورد ناصحیح، تبعاتی برای آنها داشته باشد. حتی بسیاری از کسانی که در آینده وارد سیکل جزاییی شده و به مرور زمان به مجرم حرفه‌ای تبدیل میشوند، همین اطفال هستند. پس برخورد صحیح، نظام‌مند، هدفمند، دوستانه و حمایت‌گرا به جای برخورد انتظامی می‌تواند به پیشگیری از جرم در اطفال کمک کند.»
وی با اشاره به کاهش جرایم توسط اطفال با تشکیل پلیس ویژه اطفال می‌گوید: «هدف قانونگذار از تشکیل پلیس اطفال این بوده است که در برخورد اولیه با کودکان سعی شود با نگاه حمایتی جرم را کنترل کرده و باعث کاهش جرایم و جلوگیری از تکرار جرم و حرفه‌ای شدن اطفال شوند زیرا بسیاری از اطفال به صورت اجباری مرتکب جرم میشوند و پلیس اطفال با رفتار مناسب می‌تواند به اصلاح طفل کمک کند تا آنها از آسیب‌ها و جرایم بزرگتر دور شوند.»
این استاد دانشگاه همچنین درخصوص ضرورت ایجاد بخش پلیس ویژه اطفال در کلانتری‌ها خاطرنشان می‌کند: «به نظر من مناسب است در کلانتری‌ها حوزه خاصی تحت عنوان پلیس اطفال و نوجوانان ایجاد شود تا با نگاه متفاوتی نسبت به پلیس بزرگسالان محیط و محل نگهداری اطفال را نیز متفاوت کند.»
زهرا میرزایی
