پس گرفتن زمین از سازمان منابع طبیعی

همه ما حداقل یکبار از فردی شنیده‌ایم که زمینی داشته در یک منطقه از کشور و این زمین حالا که قیمتی شده و به سرمایه خوبی تبدیل شده است، منابع طبیعی آن را تصرف کرده و دست صاحب اصلی را از آن کوتاه کرده است. اما آیا در عمل و از لحاظ حقوقی چنین امری امکان‌پذیر است؟ و در صورت امکان‌پذیر بودن، پروسه باز پس گیری این زمین‌ها به چه صورت خواهد بود؟

تاریخچه منابع طبیعی

در پی انقلاب سفید و اصول 19گانه آن، اصلاحات عرضی گسترده‌ای در سرتاسر کشور ایجاد شد و همین اصلاحات مرجع تصویب قوانین مرتبط بعدی بود. این اصلاحات در راستای حمایت از منابع طبیعی و نفعی که این منابع برای ملت دارد، انجام گرفت و بعد از آن قوانینی نظیر اراضی ساحلی، قانون حفاظت و بهره‌برداری از مراتع و جنگل‌ها و دیگر قوانین به تصویب مجلس رسید.

از آن جایی که این اصلاحات باعث شد بسیاری از زمین‌ها ملی شناخته شود و از تصرف افراد خاصی خارج گردد، همواره در محاکم دعوایی تحت عنوان اعتراض به تشخیص ملی بودن یا نبودن زمین اقامه می‌گردد.

تعریف زمین‌های منابع طبیعی

اراضی ملی که نام دیگر آنان زمین‌های منابع طبیعی است مطابق تعریفی که در قانون ملی شدن جنگل‌ها آمده؛ آن دسته از زمین‌هایی است که مالک مشخصی ندارد. یعنی ممکن است زمینی در ملکیت شخصی باشد و سند داشته باشد اما مدت‌ها دست نخورده باقی بماند، چنین زمین‌هایی چون به ثبت قانونی رسیده‌اند، قابلیت ملی شدن ندارند اما اگر یک زمین بدون صاحب مشخص یا با ادعای مالکیت اما بدون سند رسمی و ثبت شده وجود داشته باشد، ممکن است ملی شناخته شود.

زمین‌های ملی هم در داخل شهر وجود دارند و هم خارج از شهر با این تفاوت که اگر داخل شهر زمین بدون مالکی یافت شود، سازمان مسکن شهرسازی آن را تصرف می‌کند تا برای خانه‌سازی شهری از آن استفاده کند ولی اگر همین زمین بدون مالک در خارج از شهر باشد که تعداد زمین‌های بدون مالک خارج از شهر به مراتب هم بیشتر است، منابع طبیعی مالکیت آن را عهده‌دار می‌شود.

یک نکته مهم که در تشخیص ملی بودن یا نبودن از سوی منابع طبیعی بسیار اهمیت دارد، شکل ظاهری زمین است. یعنی اینکه زمین مطلوب با دخلات انسان تغییر شکل داده است یا نه. به عنوان مثال به شکل زمین کشاورزی درآمده است یا در آن بنایی احداث شده است یا خیر. زمین‌هایی که فرم طبیعی و اولیه آن‌ها به دست انسان‌ها تغییر کرده اما فاقد مالک است، زمین‌های احیا شده نام دارد که مقررات منابع طبیعی بر آن بار نمی‌شود و پروسه گرفتن این زمین‌ها متفاوت است.

سازمان منابع طبیعی، پس از بررسی‌های لازم و گزارش‌های میدانی، یک زمین را ملی اعلام می‌کند و آن زمین زین پس جز دارایی دولت به حساب می‌آید، یعنی افراد حق تصرف و خرید و فروش و دخالت در آن را ندارند. سازمان منابع طبیعی قبل از اعلام ملی شدن زمین، مشخصات زمین مذکور را در روزنامه‌های کثیرالانتشار، آگهی کرده و مهلتی را هم برای اعتراض مدعیان در نظر می‌گیرد تا اگر کسی ادعای مالکیت دارد، روند ملی شدن لغو شود.

پروسه پس گرفتن زمین‌های منابع طبیعی

اگر در این پروسه، برخی از زمین‌ها به اشتباه ملی اعلام شوند، تکلیف چیست؟ یعنی شما به عنوان مالک یک زمین قدیمی، دارایی خود را از دست داده‌اید و حالا باید دعوی باز پس ‌گیری زمین خود را علیه سازمان منابع طبیعی اقامه کنید.

اولین و مهم‌ترین معیاری که شما به عنوان مدعی مالکیت زمین ملی اعلام شده می‌توانید به آن متوسل شوید، اسناد موجود در دهه 30 و 40 شمسی است که سابقه ملی بودن یا نبودن این منابع را مشخص می‌کند. یکی از اصلی‌ترین این اسناد، تصاویر هوایی است که در همان زمان گرفته شده و موقعیت زمین را نسبت به سایر زمین‌های ملی یا شخصی نشان می‌دهد. این تصاویر قابل تهیه و خریداری است تا در محاکم دادگاه به نمایش گذاشته شود. کارشناسان مربوطه در تصاویر هوایی، به دنبال پیدا کردن نشانه‌ای از دخالت انسان در این زمین‌ها می‌گردد تا معلوم شود زمین‌ها دست نخورده و ملی است یا تعلق به شخص یا اشخاصی دارد. هر نشانه‌ای از کشاورزی، زراعت، مسیرهای آبی مثل نهر و قنات، حصار کشیدن، عبور و مرور انسان‌ها و حیواناتشان همگی مهم و تعیین‌کننده است.

مرجع صالح برای رسیدگی به اعتراضات و ادعاهای مربوط به اراضی ملی

در ابتدا مرجع صالح برای رسیدگی به این قبیل شکایات، یک هیات هفت نفره در راستای اجرای ماده 56 قانون بهره‌برداری از مراتع و جنگل‌ها بود اما از سال 1389 تا کنون رسیدگی به تمامی شکایات مربوط به ملی شدن اراضی، در صلاحیت شعب ویژه‌ای از دادگاه‌هاست که به تشخیص رئیس قوه قضاییه می‌بایست در هر حوزه قضایی تشکیل شود.

ما این شعب ویژه را در مناطقی مانند قسمت‌های شمالی کشور که این دعاوی بیشتر صورت می پذیرد، مشاهده می‌کنیم و اگر در یک منطقه‌ای نیاز به تاسیس و تشکیل شعبه ویژه بود، رئیس قوه قضاییه باید سریعا دستور به ایجاد آن بدهد.

تبصره یک ماده ۹ قانون بهره‌برداری از بخش کشاورزی و منابع طبیعی مصوب ۱۳۸۹ نیز در تایید این مسئله چنین می‌گوید:

تبصره ۱ـ اشخاص ذی نفع که قبلاً به اعتراض آنان در مراجع ذی صلاح اداری و قضایی رسیدگی نشده باشد می توانند ظرف مدت یک سال پس از لازم الاجراء شدن این قانون نسبت به اجراء مقررات اعتراض و آن را در دبیرخانه هیأت موضوع ماده واحده قانون تعیین تکلیف اراضی اختلافی موضوع اجرای ماده (۵۶) قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع مصوب ۲۹/۶/۱۳۶۷ شهرستان مربوطه ثبت نمایند و پس از انقضاء مهلت مذکور در این ماده، چنانچه ذی نفع، حکم قانونی مبنی بر احراز مالکیت قطعی و نهایی خود (در شعب رسیدگی ویژه ای که بدین منظور در مرکز از سوی رئیس قوه قضاییه تعیین و ایجاد می شود) دریافت نموده باشد، دولت مکلف است در صورت امکان عین زمین را به وی تحویل داده و یا اگر امکان پذیر نباشد و در صورت رضایت مالک، عوض زمین و یا قیمت کارشناسی آن را پرداخت نماید.

پس اگر شما ادعای مالکیت زمینی را دارید که به تصرف سازمان منابع طبیعی درآمده و ملی اعلام شده است، لازم است با جمع‌آوری مدارک احراز هویت، سند یا قباله قدیمی، استشهادنامه با امضای اهالی محل و تهیه تصاویر هوایی به شعبه ویژه رسیدگی به اعتراضات ملی شدن اراضی در محل وقوع زمین خود مراجعه کرده و شکایت خود را به ثبت برسانید. اگر زمین مذکور به عنوان ارث به شما رسیده‌ است لازم است گواهی انحصار وراثت، مشخصات سایر وراث و شخص متوفی را نیز ضمیمه کنید.