همه انسان‌ها شایسته احترام بوده و از کرامت ذاتی برخوردارند. بی‌جهت نیست که پیامبر اکرم (ص) فرمودند «حیثیت و آبروی مؤمن، همانند حرمتِ جان و مال اوست و کسی که از حیثیت و آبروی برادر دینی خود دفاع کند، برای او هفتاد هزار سپر از آتش جهنم خواهد بود و هر کس برای عیب‌جویی و فاش کردن اسرار برادر دینیش گام بردارد، نخستین گام او ورود به جهنم خواهد بود و خداوند اسرار و عیوب او را نزد همه خلایق، فاش و علنی خواهد ساخت» و آنگونه که امام جعفر صادق(ع) فرموده‌اند: «عزّت و بزرگی انسان، در عدم تَعرّض به حیثیت دیگران است.»
اما آیا کسانی هم که در مظان اتهام هستند یا مرتکب جرمی می‌شوند هم از این توصیه به حفظ آبرو برخوردارند؟ ایوب میلکی، حقوقدان، عضو هیات علمی دانشگاه و وکیل دادگستری در گفت‌وگو با «حمایت» در خصوص رعایت حیثیت و آبروی متهمان و مجرمان اظهار کرد: بر این باورم که ما نمی‌توانیم به بهانه کشف جرم یا برقراری نظم اخلاقی یا عمومی، حرمت انسان‌ها را زائل کنیم و اقدامات قضایی نباید به‌گونه‌ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند. وی با بیان اینکه ساز و کارهایی رعایت و تضمین حقوق افرادی که به حق یا ناحق در مظان اتهام قرار می‌گیرند، باید فراهم شود، افزود: از این منظر، انتشار تصاویر و هویت متهمان بدون حکم قانون، اصولا اقدامی مغایر با اخلاق بشری و نوعی قصاص قبل از جنایت است.
این حقوقدان ادامه داد: به اعتقاد بنده، بین اتهام و مجرمیت، فاصله بعیدی وجود دارد و اصل مصونیت و تعرض‌ناپذیری اقتضا می‌کند که حریم خصوصی اشخاص همیشه مراعات شود. مطابق اصول قانون اساسی ایران و قواعد حاکم بر دادرسی کیفری، حیثیت و حرمت افراد از تعرض مصون بوده و متهم همواره تحت حمایت و حاکمیت اصل برائت قرار دارد و از زمان انتساب اتهام تا زمان قطعیت و اجرای حکم، حق دارد از تمامی تضمینات دفاعی بهره‌مند باشد.
فلسفه وضع استانداردهای دادرسی منصفانه، دفاع از کرامت و منزلت انسانی است
وی با تاکید بر اینکه حتی خطرناک ترین متهمان نیز شایسته احترام هستند و فلسفه وضع استانداردهای دادرسی منصفانه، دفاع از همین کرامت و منزلت انسانی است، اضافه کرد: همواره این احتمال وجود دارد که با وصف وجود قرائن و شواهد بی‌شمار حاکی از توجه اتهام به اشخاص، در خاتمه تحقیقات و محاکمه، بی‌گناهی متهم ثابت و حکم بر برائت وی صادر شود. طبعا در چنین شرایطی، حیثیت بر باد رفته متهمی که قبل از اثبات جرم، مهر و برچسب مجرمانه‌ای بر پیشانی وی خورده است، با هیچ قیمتی اعاده نخواهد شد و شاید چنین انسان نگون‌بختی هرگز فرصت بازگشت شرافتمندانه به آغوش جامعه را نیابد؛ زیرا جامعه بدبین و دارای ذهنیت منفی، به آسانی پذیرای این فرد نخواهد بود.
به گفته میلکی، همچنین انتشار هویت و تصویر متهمان در رسانه‌های جمعی، نوعی مجازات ترذیلی و تحقیری مضاعف است که بیش از میزان استحقاق قانونی آنها و برخلاف اصول انصاف و عدالت قضایی است. زیرا اگر متهم در نهایت برائت حاصل کند، حیثیتش بی‌جهت مخدوش شده و چنانچه محکوم شود، تحمیل مجازاتی به نام تحقیر، آن‌هم بیش از کیفر مقرر در قانون، با اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها در تعارض صریح قرار دارد. وانگهی، چنین اقدامی با اهداف اصلاحی مجازات‌ها نیز منافاتت داشته و به طرد همیشگی متهم یا حتی مجرم از صحنه اجتماع می‌انجامد. وی در ادامه بیان کرد: فراموش نکنیم همه انسان‌ها در معرض خطا و لغزش هستند و قرار نیست به صرف محکومیت یا متهم شدن انسان‌ها، مادام‌العمر فرصت زندگی آبرومندانه از آنها گرفته شود.
اصل بر برائت است
این وکیل دادگستری گفت: به هر جهت، در قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری، مقررات ویژه‌ای در این باره پیش‌بینی شده است. به موجب ماده 23 قانون مجازات اسلامی، دادگاه می‌تواند فردی را که به حد، قصاص یا مجازات تعزیری از درجه شش تا درجه یک محکوم کرده است، با رعایت شرایط مقرر در این قانون، متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به یک یا چند مجازات از مجازات‌های تکمیلی از جمله انتشار حکم محکومیت قطعی محکوم کند. همچنین به استناد ماده 36 قانون اخیر‌الذکر؛ حکم محکومیت قطعی درجرایم موجب حد محاربه و افساد فی‌الارض یا تعزیر تا درجه چهار و نیز کلاهبرداری بیش از یک میلیارد ریال در صورتی که موجب اخلال در نظم یا امنیت نباشد، در یکی از روزنامه‌های محلی در یک نوبت منتشر می‌شود.
وی افزود: مطابق تبصره این ماده، انتشار حکم محکومیت قطعی در جرایم خاصی مانند اختلاس، پولشویی، جرایم مالیاتی و اخلال در نظام اقتصادی کشور که میزان مال موضوع جرم ارتکابی، یک میلیارد ریال یا بیش از آن باشد، الزامی است و در رسانه ملی یا یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر می‌شود. میلکی در ادامه اظهار کرد: در قانون آیین دادرسی کیفری نیز با مقررات و الزامات خاصی در این باب مواجهیم. مطابق ماده 4 این قانون، اصل، برائت است و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون وو با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضایی مجاز نیست و در هر صورت، این اقدامات نباید به‌گونه‌ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند.
تحقیقات مقدماتی به صورت محرمانه انجام می‌شود
وی همچنین عنوان کرد: مستند به ماده 40 قانون آیین دادرسی کیفری نیز، افشای اطلاعات مربوط به هویت و محل اقامت بزه‌دیده، شهود، مطلعان و سایر اشخاص مرتبط با پرونده توسط ضابطان دادگستری، جز در مواردی که قانون معین می‌کند، ممنوع است و بر همین اساس است که ماده 91 همین قانون مقرر داشته: «.. تحقیقات مقدماتی به‌صورت محرمانه انجام می‌شود مگر در مواردی که قانون به نحو دیگری مقرر کند. کلیه اشخاصی که در جریان تحقیقات مقدماتی حضور دارند موظف به حفظ این اسرار هستند و در صورت تخلف، به مجازات جرم افشای اسرار شغلی و حرفه‌ای محکوم می‌شوند…»
به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه، ماده 96 قانون آیین دادرسی کیفری نیز با پیش‌بینی محدودیت‌های جدی، به تعیین تکلیف نهایی در این مورد پرداخته و اشعار داشته است: «.. انتشار تصویر و سایر مشخصات مربوط به هویت متهم در کلیه مراحل تحقیقات مقدماتی توسط رسانه‌ها و مراجع انتظامی و قضایی ممنوع است مگر در مورد اشخاص زیر که تنها به درخواست بازپرس و موافقت دادستان شهرستان، انتشار تصویر یا سایر مشخصات مربوط به هویت آنان مجاز است… الف- متهمان به ارتکابب جرایم عمدی موضوع بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده 302 این قانون که متواری بوده و دلایل کافی برای توجه اتهام به آنان وجود داشته باشد و از طریق دیگری امکان دستیابی به آنان موجود نباشد، به منظور شناسایی آنان یا تکمیل ادله، تصویر اصلی یاا تصویر به دست آمده از طریق چهره‌نگاری آنان منتشر می‌شود. ب- متهمان دستگیرشده که به ارتکاب چند فقره جرم نسبت به اشخاص متعدد و نامعلومی نزد بازپرس اقرار کرده‌اند و تصویر آنان برای آگاهی بزه‌دیدگان و طرح شکایت یا اقامه دعوای خصوصیی توسط آنان، منتشر می‌شود…»
وی تاکید کرد: اصولا وجود تشکیلات قضایی و قواعد حاکم بر دادرسی و تاکید مقنن کیفری بر تضمین حق دفاع، حق اعتراض، حق بهره‌مندی از خدمات وکیل، حفظ آبرو و حیثیت و رعایت حقوق شهروندی و آزادی‌های مشروع شهروندان، ناظر بر همین واقعیت اجتناب‌ناپذیر است که انتساب هر اتهامی، لزوما دلیل بر مجرمیت نخواهد بود و احتمال طرح شکایات یا اعلام تعقیب‌های واهی، ایذائی و غیر واقعی همیشه وجود دارد. میلکی خاطرنشان کرد: به هر حال، این حق همیشه برای متهم بی‌گناه یا حتی فردد محکومی که بدون مجوز قانونی، هویتش در رسانه‌ها یا در سطح جامعه منتشر شده است، وجود دارد که اعاده حیثیت کرده و علیه ناقضان حرمت، شکایاتی نظیر تهمت، نشر اکاذیب، توهین و غیره را مطرح کند.
مهدیه سیدمیرزایی
