قانون فرزندخواندگی نخستین‌بار در اسفند 1353 تصویب شد و نزدیک به 40 سال همچنان در کشور ما برای فرزندخواندگی به این قانون استناد می‌شد. اما همان‌طور که هر قانونی با توجه به نیازهای روز جامعه باید تغییر کند تا کارآمدتر شود در سال‌های اخیر نیز این قانون با توجه به سختگیری‌های مفرطی که داشت، خود به مشکل و سدی بزرگ در راه فرزندخواندگی تبدیل شده بود.
از آنجا که پدیده‌هایی نظیر طلاق، اعتیاد و مشکلات اقتصادی نیز باعث از هم پاشیدن زندگی‌های مشترک و بی‌سرپرست یا بدسرپرست شدن تعداد زیادی از کودکان شده بود، چگونگی نگهداری و سرپرستی از آنها به یکی از دغدغه‌های اصلی دولت تبدیل شده و مسئولان به دنبال راه چاره‌ای برای آن بودند.
بر‌اساس قوانین قبلی، فقط زن و شوهرانی می‌توانستند کودکی را به فرزندی قبول کنند که خودشان صاحب فرزند نمی‌شدند یا اینکه باید مقیم ایران می‌بودند. همچنین کودکان بی‌سرپرست فقط به فرزندخواندگی سپرده می‌شدند اما طبق قانون جدید شرایط سهل‌تر و در عین حال محکم‌تر از قبل شده است. به گونه‌ای که در حال حاضر دختران مجرد، خانواده‌های دارای فرزند و ایرانیان مقیم خارج نیز می‌توانند از مزایای فرزندخواندگی برخوردار باشند.
بی‌تردید خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی است و به تجربه ثابت شده که کودک در محیط و فضای خانوادگی سالم، بهتر رشد کرده و تکامل و تعالی می‌یابد. بدیهی است فرزندانی که در محیطی خالی از عشق و با دلبستگی خانوادگی کمتر تربیت و بزرگ می‌شوند در معرض بحران‌های عاطفی و روحی بسیاری قرار خواهند داشت. برخی از کودکان از نعمت زندگی در کانون خانواده به دلایلی همانند فوت والدین، طلاق، حوادث و… بی‌بهره‌اند. این کودکان بر اساس قانون اساسی کشور می‌بایست توسط دولت‌ها مورد حمایت قرار گیرند.
مراکز دولتی و غیر دولتی نمی‌توانند نقش خانواده اصلی را نزد این کودکان به طور کامل ایفا کنند. روند رو به رشد کودکان فاقد سرپرست مؤثر و با صلاحیت در مراکز نگهداری، طی سال‌های اخیر سیاستگذاران و برنامه ریزان حوزه اجتماعی را بر آن داشته تا در راستای تسهیل شرایط فرزندخواندگی و جلوگیری از رسوب آنان در مراکز نگهداری، اقدام به بازنگری و اصلاح قانون حمایت از حقوق کودکان بی‌سرپرست و بد سرپرست کنند. در این راستا قانون حمایت از حقوق کودکان بی‌سرپرست و بد سرپرست، در سال 92 مورد بازنگری و تصویب قرار گرفت. در قانون جدید شرایط واگذاری فرزندان تحت‌سرپرستی سازمان بهزیستی نسبت به گذشته تسهیل شد. بدین ترتیب امید است با اجرای مطلوب قانون فعلی، کودکان بیشتری طعم شیرین زندگی در کانون گرم خانواده را بچشند.
طبق تعاریف: کودک، فردی است که سنش کمتر از 18 سال تمام است. کودک بی‌سرپرست نیز کودکی است که بنا به دلایلی به طور دائم یا موقت از سرپرستی مؤثر و با صلاحیت محروم شده باشد. فرزندخواندگی هم فرآیندی است که طی آن کودک، توسط یک زوج بدون فرزند یا دختر ازدواج نکرده یا زوج دارای فرزند، با حکم قضایی به طور دائمی به عنوان فرزند پذیرفته می‌شود.
ضرورت و اهمیت حمایت قانونی از کودکان بی‌سرپرست
حمایت و توجه به کودکان بی‌سرپرست در قوانین و اسناد بالادستی مورد تأکید قرار گرفته است؛ از جمله قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست مصوب سال 1371 که یکی از مشمولان این قانون کودکان بی‌سرپرست (بند 4 ماده 2) را به منظور بهره‌مندی از حمایت‌های این قانون شامل حمایت‌های مالی، حمایت‌های فرهنگی، اجتماعی شامل ارائه خدمات آموزشی، تربیتی، خدمات مشاوره‌ای و… . معرفی کرده است. همچنین در بند الف ماده 3 آیین‌نامه چتر ایمنی رفاه اجتماعی اولویت‌های ارائه خدمات به گروه‌های مختلف، کودکان بی‌سرپرست را به عنوان نخستین اولویت مشخص کرده است که از اقدامات حمایتی موضوع این آیین‌نامه می‌توان به تغذیه، بهداشت و درمان پایه و… اشاره کرد.
سازمان بهزیستی مطابق قوانین و مقررات جاری، مسئولیت تأمین، مراقبت شبانه‌روزی از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست رابرعهده دارد. کودکان با معرفی و تأیید مراجع قضایی بنا به دلایل فوت، مفقود الاثر شدن، صلاحیت نداشتن سرپرست، بیماری‌های واگیردار و صعب‌العلاج، بیماری‌های روانی و اعتیاد سرپرستان یا تنها سرپرست و مجهول الهویه بودن کودک در سازمان پذیرش می‌شوند.
مقایسه قانون قبلی و جدید حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست
با توجه به اینکه تحکیم بنیان خانواده و رعایت مصالح عالیه کودکان اولویت اساسی برای دولت به شمار می‌رود، تأکید بر برنامه مراقبت در خانواده و خانواده جایگزین و کاهش میانگین مدت اقامت فرزندان بی‌سرپرست در مراکز شبانه‌روزی است. بدین منظور طی سال‌های اخیر (از حدود 10سال قبل) سازمان بهزیستی با همکاری نهادهای مربوطه از جمله قوه قضائیه و… پیش‌نویس لایحه اصلاح قانون فرزندخواندگی را تدوین کرد که با همکاری بی‌شائبه مجلس و شورای نگهبان قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بد سرپرست در سال 1392 به تصویب رسید. هدف این قانون، تسهیل شرایط و مقررات فرزندپذیری، تقویت و تسهیل برنامه مراقبت در خانواده جایگزین، در نظر گرفتن حمایت‌های مادی و معنوی از کودکان بی‌سرپرست و بد سرپرست و افزایش خانواده‌های متقاضی فرزندپذیری و حمایت‌های اجتماعی از آنان است.
شرایط جدید فرزندخواندگی
در قانون قبلی تأکید فقط بر حمایت از کودکان بی‌سرپرست بود اما قانون جدید علاوه بر کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست، کودکان و نوجوانان بد سرپرست را نیز شامل می‌شود. (خاطرنشان می‌شود آمار کودکان و نوجوانان بد سرپرست نسبت به بی‌سرپرست رو به افزایش است. )
- در قانون قبلی فرزندخواندگی برای خانواده بدون فرزند بوده است اما در قانون فعلی اولویت اول برای خانواده‌های بدون فرزند، دوم برای دختران ازدواج نکرده، سوم خانواده‌های دارای فرزند است.
- حمایت مالی در قانون قبلی ذکر شده، شفافیت در راهکارهای عملیاتی و قانونی وجود نداشت اما در قانون جدید بیمه، تملیک اموال و برخورداری از حق مستمری ولی(فوت و از کارافتادگی) مثل کودکان معمولی پیش‌بینی شده است. نکته بسیار مهم در فرآیند جدید فرزندخواندگی این است که برخلاف تصور عموم، اختصاص اموال به نام فرزندخوانده، منوط به نظر قاضی است و پیشاپیش، امری بدیهی و الزامی به شمار نمی‌آید. علاوه بر این باید خاطرنشان کرد که رسیدن اموال به فرزندخوانده هم منوط به نظر قاضی است و البته طبیعی است که به جهت تعلق عاطفی که بین والدین و فرزندخوانده ایجاد می‌شود، رسیدن اموال بعد از فوت ولی به فرزندخوانده تا حدی طبیعی به نظر می‌رسد. با تمام این اوصاف، قاضی، مرجع اصلی تشخیص این موضوع است.
- در قانون قبلی متقاضیان از طریق دادگاه به بهزیستی معرفی می‌شدند اما در قانون فعلی متقاضیان اول به بهزیستی مراجعه و در صورت احراز صلاحیت به دادگاه مراجعه می‌کنند. (این روند بازه زمانی کمتری را به همراه خواهد داشت. )
- در قانون قبلی امکان فرزندخواندگی برای ایرانیان متقاضی مقیم خارج از کشور وجود نداشت اما در قانون جدید ایرانیان متقاضی مقیم خارج از کشور می‌توانند با مراجعه به کنسولگری تقاضای فرزندخوانده کنند.
- در قانون قبلی در صورت پیدا کردن فرزند و نگهداری توسط یک خانواده مشکلات قانونی وجود داشت اما در قانون جدید در صورت ثابت کردن موضوع و داشتن شرایط حق نگهداری فرزند، بدون جدا کردن کودک از خانواده فرآیند قانونی حضانت انجام می‌شود.
- در قانون قبلی سن فرزندخواندگی تا 12 سال بود اما در قانون جدید به16 سالگی افزایش یافته است.
- در قانون قبلی مرخصی دوره مراقبت برای مادر (فرزندخواندگی زیر 3 سال)وجود نداشت اما در قانون جدید 3 ماه مرخصی با حقوق در نظر گرفته شده است.
- در قانون قبلی مشاوره چندانی قبل از سرپرستی وجود نداشت اما در قانون جدید مشاوره دینی از طریق کارشناسان حوزه علمیه با همکاری بهزیستی، قبل از حکم سرپرستی ارائه می‌شود.
- در قانون قبلی امکان سپردن سه گروه از کودکان وجود داشت؛ طفلی که جد پدری یا مادرش شناخته شده نبود، طفلی که جد پدری یا مادرش در قید حیات نباشند، کودکانی که به مؤسسه عام المنفعه سپرده شده و تا سه سال پدر و مادر یا جد پدری او مراجعه نکنند اما در قانون جدید علاوه بر سه گروه قبلی 2 گروه دیگر اضافه شدند: افرادی که سرپرستی آنان به موجب حکم صلاحیتدار به سازمان سپرده شدند و تا دو سال پدر و مادر یا جد پدری مراجعه نکنند و افرادی که سرپرستی آنان به موجب حکم صلاحیتدار به سازمان سپرده شدند و هیچ یک از پدر، مادر یا جد پدری و وصی منصوب صلاحیت سرپرستی را نداشته باشد.
با توجه به تغییرات صورت گرفته در قانون جدید، شرایط و زمینه‌های فرزندخواندگی و واگذاری کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست به کانون گرم خانواده تسهیل شده است و تغییرات و اصلاحات قانونی جدید گشایشی در راستای پیشگیری از رسوبی شدن کودکان در مراکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست خواهد بود. این فرآیند ضمن اینکه فرزندان بی‌سرپرست و بد سرپرست را خانواده دار می‌کند، خانواده‌های بدون فرزند را نیز از نعمت وجود کودک بهره‌مند می‌کند.
عبدالرحیم تاج‌الدینی
