دادسرای اجرای احکام، قصه های تلخی دارد؛ آدم هایی که زندگی شان در لحظه ای عوض شده؛ آنهایی که تا یک ساعت قبل از «اتفاق» هنوز مردم عادی تلقی می شدند و بعد در لحظه ای نام مجرم و قاتل به خود می گیرند.
قاتلانی که با لباس زندان و دست وپای زنجیرشده، در دادسرا منتظر ایستاده اند تا ببینند ادامه زندگی شان چگونه خواهد شد. آیا می توانند باز هم به امید سال های بعدشان خیال پردازی کنند یا زندگی شان در صبح یک روز چهارشنبه به پایان خواهد رسید. اما این داستان روی دیگری هم دارد. روی دیگر ماجرا خانواده ای است که عزیزش به دلیل یک لجبازی کودکانه یا یک سوءتفاهم از بین رفته است.
در لحظه ای دو زندگی از هم پاشیده و خانواده ای اولیای دم می شوند و خانواده مقابل از فردای روز واقعه، ملتمس و غمگین برای رضایت گرفتن به هر دری می زنند. خانواده مقتول که قلبشان جریحه دار شده، حالابا بحران دیگری مواجه می شوند که اگر به درستی مدیریت نشود، می تواند متهم را به چوبه دار بسپارد. این بحران، همان فرشته سازی از قاتل است و محکوم کردن مقتولی که شرایط دفاع از خودش را ندارد و شاید اگر زنده بود حرف های زیادی برای گفتن داشت.
دیه برای قتل غیرعمد و شبه عمد در نظر گرفته شده
مطابق قانون مجازات اسلامی مبلغ دیه برای قتل ۱۶۵ میلیون تومان است. در اجرای ماده ۵۴۹ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ و با توجه به بررسی های به عمل آمده قیمت دیه کامل در ماه های غیرحرام از ابتدای سال ۱۳۹۴، مبلغ یک میلیارد و ۶۵۰ میلیون ریال تعیین می شود. طبق قانون دیه در ماه های حرام «محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه» یا در محدوده حرم مکه، به میزان یک سوم افزایش می یابد، بنابراین دیه در ماه های حرام برای سال ۹۴ معادل ۲۲۰ میلیون تومان تعیین شده است؛ مبلغی که قوه قضائیه برای قتل شبه عمد و غیرعمد در نظر گرفته تا اولیای دم در قبال دریافت آن از قصاص صرف نظر کنند.
اما ماجرایی که در چند سال اخیر اتفاق افتاده، این است که برخی از خانواده ها در پرونده هایی که دارند مبلغی بیش از این دیه تعیین شده طلب می کنند؛ مبالغی بسیار بالاتر که از توان بخش عمده ای از مردم خارج است. مبالغی که هیچ حد و مرزی ندارد و گاهی خانواده ها برای تهیه آن مجبور می شوند تمامی زندگی خود را به حراج بگذارند؛ اتفاقی که بعد از تهیه این دیه می افتد چندان دور از ذهن نیست. متهم پس از پرداخت این دیه از زندان خارج می شود، اما خود و خانواده اش آهی در بساط ندارند. حالامتهمی که کوله باری از رنج را بر دوش می کشد، باید شماتت خانواده را نیز تحمل کند؛ خانواده ای که در هر لحظه او را برای ویرانی زندگی شان متهم می کند.
اگر سری به دادسرای جنایی بزنید حتما با این مبالغ روبه رو خواهید شد. مبالغی که از ۳۰۰ میلیون تومان شروع می شود و تا یک میلیارد تومان نیز ادامه پیدا می کند. و اینجا دیگر زندگی با ریال محاسبه می شود و بخشش رنگ روشن خود را از دست می دهد. همه انگار در پای معامله ای بزرگ ایستاده اند و کسی نه به خون ریخته شده می اندیشد و نه به تادیب متهم. در این کارزار ریال است که نقش اساسی را بازی می کند.
بهمن کشاورز، وکیل پایه یک دادگستری به تحلیل این واقعه پرداخته و با اشاره به اینکه دیه ۱۶۵ میلیون تومانی برای قتل غیرعمد و شبه عمد در نظر گرفته شده، می گوید: «موضوع کاملاروشن است و جای بحث زیادی ندارد. زیرا قانون گذار میزان دیه را برای مواردی که صرفا به آن دیه تعلق می گیرد و نه قصاص، معین کرده است. وقتی قتل شبه عمد یا خطایی است، چون مرتکب فقط باید دیه بدهد، قانون گذار رقمی را که اگر مرتکب بپردازد «بری الذمه» می شود، تعیین کرده است. اما در مورد قصاص هرچند خداوند سفارش کرده که اگر ببخشید بهتر است، اما اگر کسی مصر به قصاص باشد اصلابحث دیه مطرح نمی شود. بنابراین آنچه در این موارد مورد مطالبه است ربطی به دیه ندارد».
کشاورز با تاکید بر اینکه وجهی که اولیای دم برای صرف نظر از قصاص طلب می کنند مازاد دیه است، می افزاید: «این وجه برای آن است که خانواده داغ دیده از قصاص بگذرند. به عبارت دیگر اولیای دم یا صاحبان خون می توانند هر رقمی که دلشان می خواهد را تامین کنند و قاتل اگر بتواند یا بخواهد، آن را می پردازد. در غیراین صورت به قصاص تن می دهد».
این دیگر بخشش نیست
از طرف دیگر عده کثیری از منتقدان این شیوه جدید رضایت گرفتن معتقدند باب شدن این میزان دیه، بازار مکاره بزرگی را در بین خانواده ها راه اندازی کرده. آنها معتقدند شرایطی که به وجود آمده باعث می شود حتی خیرینی که پیش از این برای پرداخت دیه پیش قدم می شدند، حالاتلفن های خود را به سوی انجمن های حمایتی قطع کنند و حتی در توان آنها نباشد که چنین مبالغ گزافی را پرداخت کنند، زیرا در شرایطی که یک آپارتمان نوساز در پایتخت را می شود با مبلغ ۷۰۰ میلیون تومان آن هم در متراژ متوسط تهیه کرد، خیر ترجیح می دهد خانه ای را در اختیار خانواده های نیازمند قرار بدهد تا مجرمی را از بند اعدام رها کند.
اما بهمن کشاورز عقیده دارد برای جلب رضایت، اولیای دم هرکاری می توانند انجام بدهند. وی می گوید: «بدیهی است این قضیه از جنبه های مختلفی قابل بررسی است. صاحبان خون طبیعتا دوست دارند در مورد قاتل و محکوم علیه شدیدترین مجازات را اعمال کنند و مطالبه مبالغ خیلی بالاگاهی به منظور آن است که اعلام رضایت، عملا تعلیق به محال شود. البته گاهی هم وسیله ای است برای جلب منفعت. درعین حال نباید فراموش کرد خداوند برای توصیه به عفو نفرموده است که ببخشید و پول بگیرید. بنابراین دریافت وجه لزوما چیزی نیست که در قبال گذشت از قصاص باید انجام شود و دیده شده است که افراد بسیار زیادی بدون دریافت وجه عفو کردند یا اعلام رضایت را به انجام برخی امور عام المنفعه از قبیل مدرسه سازی مشروط کرده اند».
مجازات به اندازه جرم ارتکابی نیست
بحثی که بسیاری از اولیای دم مطرح می کنند این است که وقتی که خانواده مقتول از حق خود که قصاص است صرف نظر می کنند، نمی توانند از مجازات جایگزین استفاده کنند. آنها می گویند به دنبال راهی برای تادیب مجرم هستند، اما بعد از صرف نظرکردن از قصاص، مجرم که نهایتا چهار، پنج سال را در زندان گذرانده و نهایت حبسی که مدعی العموم برای وی در نظر می گیرد سه تا ۱۰ سال است، مشمول تخفیف جرم می شود و از زندان آزاد می شود.
علی که به تازگی از خون پدر خود گذشته است، می گوید: «مسئله اینجاست که من نه دلم می خواهد پولی در قبال خون پدرم دریافت کنم و نه دلم می خواهد کسی که به نظرم قاتل است به راحتی آب خوردن از زندان آزاد شود، اما نمی توانم هم بگویم من قاتل را می بخشم، اما در ازایش می خواهم مثلا۱۵ سال زندانی بکشد. به نظر من کسی که یک خانواده را تا ابد عزادار کرده و با حمل سلاح سرد کسی را از زندگی کردن محروم کرده، نباید به همین راحتی از زندان آزاد بشود. از طرفی آیا شرایط زندان های ما با این ترافیک جمعیتی به گونه ای است که در جهت تادیب مجرم حرکت کند؟ به نظر من مجرم در زندان چیزهای تازه ای هم یاد می گیرد و این بار طوری آدم می کشد که دیگر پلیس هم متوجه آن نشود».
قاضی محمد شهریاری، بازپرس ویژه قتل، ماجرا را از منظر دیگری نگاه می کند. شهریاری با تاکید بر اینکه بسیاری از این دیه های درنظرگرفته شده بعد از جلسات متعدد بین دو خانواده تعیین شده، می گوید: «سیاست تقنینی قانون گذار درباره این مسئله این است که مصالحه طرفین، مبلغ صرف نظر از قتل را مشخص کند. ما نیز تابع قانون هستیم. شما مطمئن باشید طرفین دعوا بعد از جلسات متعدد به این نتیجه می رسند و اولیای دم نیز با اطلاع کامل از وضعیت خانواده قاتل مبلغ را وضع می کنند. آنها از وضعیت مالی و اجتماعی مقتول خبر دارند و به نسبت آن مبلغ خود را پیشنهاد می دهند. این مبالغ با نظر خود خانواده قاتل و جلسات متعدد صلح و سازش است که تعیین می شود. وقتی خانواده مقتول می بیند قاتل فردی داراست یا می تواند این پول را تامین کند، ترجیح می دهد مبالغ بالادریافت کند. اما پرونده هایی بوده که اولیای دم طلب مثلا۶۰ میلیون تومان کرده اند و قاتل تنها ۴۰ میلیون تومان پرداخته و آنها بخشیده اند. این مسئله مهریه نیست که بشود سقفی برای آن در نظر گرفت و وقتی ماجرای رضایت پیش می آید قاتل موظف است جلب رضایت کند».
بخشش رنگ می بازد
فرخنده احتسابیان، فعال اجتماعی است و سال هاست که روی گرفتن بخشش از اولیای دم کار می کند. او با بیان اینکه هرگز وارد پرونده هایی با دیه های سنگین نمی شود، می گوید: «دو، سه سالی می شود که دیه های نجومی باب شده است و وقتی مردم برای کمک کردن به هم نوع خود به این مبالغ توجه نشان می دهند، طبعا خانواده های داغدیده تصمیم می گیرند از این مبالغ برای صرف نظر از قصاص استفاده کنند. حالامی بینیم برای محیط بان دنا دیه یک میلیاردی تعیین شده یا برای قتل شبه عمدی که قایقران شیلات مرتکب شده، خانواده مقتول یک ونیم میلیارد پول طلب کرده اند. ما هرگز وارد این پرونده ها نمی شویم و به دوستانی که این پرونده ها را در فضای مجازی منتشر می کنند نیز اعتراض می کنیم؛ چراکه با انتشار این اخبار عملاما مهر صحت بر گرفتن این مبالغ می گذاریم. اسم این کار دیگر بخشش نیست و یک بیزینس بین خانواده قاتل و مقتول شکل می گیرد».
کشاورز با تایید این نظریه در پایان خاطرنشان می کند: «بدیهی است من نیز درباره مجازات بر این عقیده ام که در قبال ارتکاب قتل حداکثر ۱۰ سال مجازات کافی نیست. چنان که ما پیش از قانون جدید حبس ابد هم در قانون داشتیم، اما درباره اینکه زندان ها خاصیت اصلاح مجرم را دارند، بنده معتقدم مطلقا چنین خاصیتی در زندان ها وجود ندارد. شاید با تصویب قانون پیشگیری از وقوع جرم و اقدامات و تدابیری که در مقام اجرای این قانون ممکن است انجام بشود، چنین خاصیتی برای زندان های ما پدید بیاید. در حال حاضر تراکم زندان ها به حدی است که حتی زیست عادی زندانیان نیز در آن دچار مشکل است و به طریق اولی نمی توان انتظار داشت مسئولان زندان بتوانند کارهایی در جهت اصلاح مجرمان انجام بدهند».
احتسابیان با اشاره به اینکه اولیای دم به دنبال راهی برای تادیب متهم هستند، می گوید: «اگر خانواده مقتول بدانند متهم حتی در ازای بخشش نیز مدتی طولانی را در زندان سپری می کنند، می توانند با منطق بیشتری تصمیم بگیرند. آنها می گویند ما چطور ببینیم که مثلابچه ما از بین رفته، اما قاتل بعد از پنج، شش سال از زندان بیرون می آید و ازدواج می کند و زندگی عادی را از سر می گیرد. خانواده مقتول این زاویه از زندگی متهم را می بینند و نمی توانند قبول کنند کسی که نام قاتل را با خود یدک می کشد، هرگز زندگی عادی نخواهد داشت».
در سال های اخیر شاهد باب شدن دیه های بالادر پرونده های قتل بوده ایم. درحالی که متهمان بسیاری به دلیل ناتوانایی در پرداخت این مبالغ پای چوبه دار رفته اند. از طرف دیگر به نظر می رسد وقتی قانون به حریم شخصی افراد پا می گذارد و حتی برای مهریه نیز سقفی مشخص می کند، شاید بد نباشد برای این ماجرا نیز تصمیمی گرفته شود. اتفاقی که در حال افتادن است، نتیجه ای جز کم رنگ کردن موضوع بخشش ندارد. بخششی که می توانست روشنایی امید را در جامعه زنده کند. مادری در پای چوبه دار طناب از گردن قاتل باز می کرد و بدل به اسوه بخشش می شد، اما حالاشاید دیگر نتوان به صرف نظرکردن از قصاص یک فرد در قبال یک میلیارد تومان با نقاب بخشش نگاه کرد.
شهرزاد همتی
