آنچه از وضع قوانین و مقررات بر می آید نشان می دهدکه نظام های حقوقی برای حفظ طبیعت، عزم خود را جزم کرده، چرا که قوانین بسیاری در این باره تصویب شده است. تردیدی نیست که برای مقابله با تهدیدات موجود برای محیط زیست، وجود قوانین و مقررات کارآمد می تواند بسیار مفید و موثر باشد.
تاکنون قوانین، آیین نامه ها و مصوبات فراوانی به تصویب مقنن رسیده، اما سوال این است که این قوانین تا کجا به نتیجه دلخواه مقنن دست یافته اند؟ دکتر”فرهاد دبیری” مشاور ارشد سازمان حفاظت از محیط زیست در گفت و گو با “همشهری” به بررسی این قوانی پرداخت.
برای شروع بحث بفرمایید “آلودگی” چه تعریفی در حقوق دارد؟
هر اقدام مخربی که موجب بر هم خوردن تعادل و تناسب محیط زیست شود، مصداق آلوده کردن محیط زیست است. تعریف ماده 9 قانون حفاظت از محیط زیست را از آلودگی می توان به عنوان یک تعریف جامع پذیرفت. مطابق این قانون، آلودگی عبارت است از: پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین، به میزانی که کیفیت فیزیکی یا شیمیایی یا بیولیژیک آن را به طور زیان آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه تغییر دهد.
چقدر در تصویب و اجرای قوانین در خصوص محیط زیست موفق عمل شده است؟
تصویب و اجرا 2 مفهوم مجزا هستند که باید به صورت جداگانه بررسی شوند. بحث اول این است که آیا برای رفع معضلات زیست محیطی جامعه،به حد کافی قوانین داریم؟ در پاسخ باید گفت که در بحث آلودگی هوا، مصوب 1374 را داریم که جایگزین آیین نامه کلی جلوگیری از آلودگی هوا در سال 1354 است.هم اکنون نیز طرحی در مورد هوای پاک در مجلس شورای اسلامی مطرح شده است که در صورت تصویب، جایگزین قانون سال 1374خواهد شد. ماده 27 این قانون توصیه می کند که سازمان محیط زیست آیین نامه جلوگیری از آلودگی صوتی را نیز به تصویب برساند. در این صورت، اقداماتی که باعث آلودگی صوتی می شوند، ممنوع خواهند شد. البته اجرایی شدن مقررات مربوط به این موضوع به تصویب هیات وزیران موکول شده است. علاوه بر این، در مورد آلودگی آب نیز آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب ها را داریم که در سال 1363 تصویب شده و بعد از اصلاحات کلی، در سال 1373 به تصویب رسید. همچنین لایحه جامع آلودگی خاک اکنون در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است. البته این یک لایحه مکمل است، زیرا عمدتا منبعی که باعث آلودگی آب ها می شود، خاک را نیز آلوده می کند و برعکس. بنابراین آلودگی آب و خاک از یکدیگر جدا نیستند و به نوعی مکمل یکدیگرند.
با وجود این قوانین نسبتا جامع، چرا شاهد افزایش آلودگی و معضلات مربوط به آن هستیم؟
حقیقت این است که در زمینه مقابله با آلودگی محیط زیست، ما دچار ضعف در اجرای قوانین هستیم. برای رفع پدیده هایی نظیر آلودگی هوای تهران فقط وجود قوانین کافی نیست، بلکه در کنار وجود قوانین، باید دیگر الزامات ضروری نیز ایجاد شود، ماند گسترش فرهنگ زیست محیطی و آمادگی مردم برای کمک به بهبود این وضعیت.
نباید فراموش کنیم که طبق اصل 50 قانون اساسی “در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می شود. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.” این بدین معناست که هم دولت باید در این زمینه کوشا باشد و هم مردم. اصل 50 قانون اساسی به دولت این امکان را می دهد تا ازظرفیت های مردم در این خصوص استفاده کند و مردم را در حل این مشکلات یاری دهد. زمینه حل مشکلات زیست محیطی چیزی نیست جز فرهنگ سازی.
آیا قوانین موجود قادر به حل این معضلات هستند؟
اگر بخواهیم به صورت یک جانبه و مستقیم بررسی کنیم، باید بگوییم که قوانین حاضر تا حدودی قادر به حل این مشکلات هستند، اما اگر بررسی ما به صورت کلی و همه جانبه باشد، متوجه می شویم که در این میان، عوامل دیگری دخیل است که حل این معضلات را در کلان شهری مثل تهران دشوار می کند. به طور مثال، بیش از 4 میلیون وسیله نقلیه در تهران تردد می کنند. همچنین طبق آمارهای ارائه شده، بیش از 200 هزار دستگاه تاکسی در این شهر وجود دارد و اکثر این تاکسی ها نقص فنی دارند که سبب آلودگی هوا می شوند. مقابله با این وضع قطعا بسیار دشوار است. تغییر در این وضع، مستلزم اقدامات پیشگیرانه و کنترل کننده است.
قوانین ما به شاخصه های محیط زیست چقدر اهمیت می دهند؟
در یک تقسیم بندی، دو نوع قانون داریم، قوانین عمومی و برنامه ای، قوانینی که درباره آنها صحبت کردیم، قوانین عمومی هستند، مانند قوانین پنج ساله چهارم و پنجم توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران. این قانون ها در واقع سیاست ها را تبیین می کنند، مانند سیاست های فرابخشی. یکی از نمودهای بارز سیاست های فرابخشی سیاست های زیست محیطی است. باید بررسی کرد که در قوانین برنامه توسعه کشور چقدر به شاخصه های زیست محیطی توجه شده و قواعد زیست محیطی چقدر در درون این برنامه در نظر گرفته شده است. بعد از انقلاب اسلامی، دولت ها پنج برنامه توسعه در پیش گرفتند که در میان آنها، قواعد زیست محیطی تقریبا از برنامه سوم آشکار شد، اما نه در حد جایگاه واقعی آن. اهمیت این موضوع در برنامه چهارم بسیار چشمگیرتر است و شاخصه های محیط زیستی در این برنامه از اهمیت زیادی برخوردار است. تا جایی که بحث ارزش گذاری منابع طبیعی در حساب های ملی مورد توجه قرار گرفت و در قانون برنامه چهارم به “دولت سبز” اشاره شد، یعنی دولتی که باید به موضوعات زیست محیطی توجه ویژه کند. متاسفانه در برنامه پنجم این اهمیت کاهش یافت. اما با برنامه ریزی های اخیر، قصد ارتقای جایگاه محیط زیست در برنامه ششم توسعه کشوری نمایان شده است.
اگر کارخانه یا کارگاهی قبل از تصویب این قوانین تاسیس شده باشد، تکلیف چیست؟
اگر کارخانه ای آلوده کننده باشد، بعد از تشخیص و صحت این موضوع از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست، مهلتی به آن داده می شود تا اقدامات لازم را برای رفع منبع آلوده کننده انجام دهد. اگر پس از اخطار و مهلت مذکور،اقدامی در این زمینه انجام ندهد، سازمان حفاظت از محیط زیست می تواند این کارخانه را از طریق دادسرا از ادامه فعالیت بازدارد. البته این منع تا زمانی است که آلودگی را رفع نکرده باشد و به محض رفع آلودگی، می تواند فعالیت خود را از سر بگیرد.
آیا می توان گفت اهمیت آلودگی آب ها و خاک ها به اندازه آلودگی هوا مهم است؟
اهمیت آلودگی آب و در نتیجه آلودگی خاک کمتر از معضل آلودگی هوا نیست و بی توجهی به آن، سلامت شهروندان را به خطر می اندازد. این موضوع هم درباره آب های آشامیدنی و هم آب های زیرزمینی و سطحی صدق می کند. با توجه به اینکه کشور ما در منطقه ای خشک قرار دارد و همچنین با در نظر گرفتن تغییرات کره زمین و گرم شدن آن، کمبود آب آثار منفی بیشتری خواهد داشت. بنابراین در خصوص آلودگی آب و خاک نیز باید تدابیر جدی صورت بگیرد.
سازمان آب و فاضلاب که مسئولیت توزیع آب در کلان شهرها را به عهده دارد، علاوه بر توزیع، باید مانند یک شبکه به هم پیوسته، جمع آوری فاضلاب های ایجاد شده در شهر را نیز به طور صحیح انجام دهد. همچنین، طبق قانون، وظیفه حفظ سلامت مردم در مصرف آب آشامیدنی یا جلوگیری از آلودگی آب های آشامیدنی از مرحله خروج از سدها و کنترل استانداردهای لازم بر عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور است. اگر قانونی یکپارچه در خصوص بهداشت آب داشته باشیم و وظیفه همه دستگاه ها را در چهارچوب این قانون شرح دهیم، بسیاری از معضللات مربوط به آلودگی آب رفع می شود.
در میان 10 کشور تخریب کننده محیط زیست جهان هستیم
یک کارشناس محیط زیست گفت: اکنون ایران یکی از 10 کشور تخریب کننده محیط زیست در جهان است.”مهرداد خان محمدی ” با بیان اینکه ایران از نظر تخریب زیست محیطی در رده های نخست جهانی قرار دارد، افزود : با وجود اهمیت موضوعات زیست محیطی در کشور، کمتر به معضلات و بحران های موجود آن توجه شده است. به گفته وی، ایران از نظر وجود گونه های مختلف جانوری، از مناطق ثروتمند جهان محسوب می شود، اما بدون توجه به مشکلات موجود در این زمینه، محیط زیست کشور با بحران جدی مواجه شده است. این استاد دانشگاه با بیان اینکه هر روز به مشکلات و معضلات محیط زیست در کشور افزوده می شود، ادامه داد: استفاده غیر اصولی از منابع طبیعی و زمین، محیط زیست را با خطرات فراوانی روبه رو کرده است. مثلا ایران در بخش های مختلف کشاورزی به بهای تخریب و از بین رفتن مراتع به خودکفایی رسیده است. کشور ما در تولید گندم به مرز خودکفایی رسید، اما این کار به بهای از بین رفتن مراتع و تخریب در حوزه آبخیزداری انجام شد. خان محمدی با بیان اینکه به موضوعات محیط زیست باید از نگاه دیگری برخورد شود، افزود:برای دستیابی به توسعه پایدار، توجه به محیط زیست ضروری است.
مشکلات موازی کاری تهران
برای بررسی کیفیت های مطلوب یک شهر برای زندگی، باید میزان دسترسی به امکانات بهداشتی، ترافیک، امکانات رفت و آمد، میزان آلودگی هوا و مواردی از این دست بررسی شود. تهران شهری است که با مجموعه ای از این مشکلات دست و پنجه نرم می کند. حالا مشکل ترافیک تهران به حدی پیچیده شده است که هیچ کس حتی نمی تواند برای آن راه حلی تصور کند.” مهدی ریاضی” دکترای ترافیک و حمل و نقل، در سرمقاله نشریه “بهبود ترافیک” معضل ترافیک را “چالش شهردار تهران” خوانده است. او نوشته است:”چالش شهردار برخورد بلند مدت و برنامه ریزی شده با مسئله حمل و نقل است که نیاز به برنامه ریزی همه جانبه چند وجهی و زمان بندی شده و اجرای هماهنگ برنامه ها دارد. سال هاست که در تهران،هزاران طرح جامع و مقطعی برای رفع معضلات مختلف نوشته می شود و ساعت ها کار و هزینه های گزاف صرف می شوند، اما تنها به این دلیل که طرح ها در زمان مناسب انجام نمی شوند یا با تاخیر به بهره برداری می رسند، هیچ کدام گرهی از مشکلات تهران باز نکرده اند. تهران بزرگ ترین بازار خودرو در کشور است و روزانه تعداد قابل توجهی خودرو وارد این شهر می شود، بدون آنکه بزرگراه ها به اندازه ورود خودرو گسترش یابند. مشکلات زیست محیطی در تهران روز به روز بیشتر گلوی این کلان شهر را می فشارد، اما در این شهر، برخلاف اغلب شهرهای دنیا، سازمان هایی غیر از شهرداری برای حل این مشکلات وجود دارند. وجود این سازمان ها گه گاه نه تنها باری از دوش شهرداری بر نمی دارد، که به دلیل موازی کاری مشکلات را افزون می کند.”
در گفتگو با : حنانه سماواتی
